مَوْلد ولايت و مأمن شهادت

اسماعيل نسّا

قدمت اين نخستين پرستشگاه توحيد به قدمت آفرينش زمين است.

تاريخ بنا و تجديد بنا

سرزمين مكه، گهواره اسلام و محل تولد حضرت محمد صلي‏الله‏عليه‏و‏آله و مهبط وحي است. اين شهر در بخش غربي شبه جزيره عربستان و در حدود 45 مايلي بندر «جدّه» قرار دارد و به دره‏هاي پرپيچ و خم و جلگه‏هاي كنار درياي سرخ ختم مي‏شود. از مشرق به كوه «ابوقُبيس» و از مغرب به كوه «قعيقان» محدود مي‏شود و مركزش «مسجدالحرام» است كه با حياط وسيع و ساختمان‏هاي اطراف، كعبه را احاطه كرده1 و اين كعبه نخستين خانه توحيد و با سابقه‏ترين معبد بر روي زمين است كه از زمان حضرت آدم عليه‏السلام وجود داشته است، خانه‏اي است براي تمام مردم و به سود جامعه بشريت، در نقطه‏اي كه مركز اجتماع است، ساخته شده است.«إِنَّ أَوَّلَ بَيْتٍ وُضِعَ لِلنّاسِ لَلَّذِي بِبَكَّةَ مُبارَكا...» «نخستين خانه‏اي كه (به منظور پرستش خداوند) براي مردم ساخته شده، در سرزمين مكه است»2.

در مورد پيدايش و بناي خانه كعبه دو قول وجود دارد:

الف. خانه كعبه قبل از آفرينش حضرت آدم عليه‏السلام وجود داشته است. چنانكه در روايتي، امام باقر عليه‏السلام از پدران بزرگوارش و آنان از رسول خدا نقل مي‏كنند كه فرمود:

«خداي تعالي، فرشتگان را امر كرد كه در زمين خانه‏اي بر مثال «بيت‏المعمور» بنا كنند، آنگاه خاكيان را امر فرمود: همچنان كه اهل آسمان، بيت‏المعمور را طواف مي‏كنند، آنان نيز پيرامون آن خانه طواف كنند و اين امر قبل از آفرينش حضرت آدم بوده است.

«حبيب بن ثابت» از ابن عباس روايت كرده است كه گفت: در نوشته‏اي كه در مقام ابراهيم يا پايين آن مقام به دست آمده، چنين آمده است:

«من؛ اللّه، صاحب بكّه‏ام(مكه)، روزي آن را وضع كردم كه آفتاب و ماه را آفريدم و روزي آن را حرمت نهادم كه اين دو سنگ(كوه صفا و مروه) را نهادم و هفت فرشته مطيع امر خويش را پيرامون آن گماشتم».

ب. چون آدم عليه‏السلام به زمين فرود آمد، از وحشت شكايت كرد، خداي تعالي او را به ساختن كعبه و طواف آن فرمان داد و تا روزگار نوح عليه‏السلام آن خانه پابرجاي بوده.

دلائل قدمت كعبه از زمان حضرت آدم عليه‏السلام

اما بعضي از مورخين و مفسّرين بنيانگذار خانه خدا را حضرت ابراهيم عليه‏السلام و فرزندش حضرت اسماعيل عليه‏السلام مي‏دانند و ساخته شدن آن را به دست حضرت آدم يا قبل از آن، در رديف افسانه‏ها قلمداد مي‏كنند درحالي كه به‏طور مسلم اين معبد و پرستشگاه در جهان وجود داشته و انبياي پيشين همچون نوح عليه‏السلام از آن استفاده مي‏كردند. بنابراين چگونه ممكن است خانه كعبه كه نخستين معبد جهان است، به دست حضرت ابراهيم ساخته شده باشد؟ و اين مطلب نه تنها با روايات و تاريخ سازگار نيست، بلكه با خود آيات قرآن هم سازش ندارد و نكته‏هاي زير مؤيّد اين سخن است:

1. در قرآن كريم از قول حضرت ابراهيم عليه‏السلام مي‏خوانيم:

«رَبَّنا إِنِّي أَسْكَنْتُ مِنْ ذُرِّيَتِي بِوادٍ غَيْرِ ذِي زَرْعٍ عِنْدَ بَيْتِكَ المُحَرَّمِ...».

«پروردگارا همسر و فرزندم را در اين سرزمين خشك و سوزان در كنار خانه تو(كعبه) سكونت دادم...»3.

اين آيه گواهي مي‏دهد موقعي كه حضرت ابراهيم با فرزند شيرخوارش اسماعيل و همسرش «هاجر» به سرزمين مكه آمدند، علامت و نشانه‏اي از خانه كعبه وجود داشت و اين هنگامي بود كه ابراهيم پس از آن كه خدا از كنيزش «هاجر»، پسري به او داد، حسادت همسر نخستينش «ساره» تحريك شد و نتوانست حضور هاجر و فرزندش را تحمّل كند، لذا از ابراهيم عليه‏السلام خواست كه آن مادر و فرزند را به نقطه ديگر ببرد و ابراهيم طبق فرمان خدا در برابر اين درخواست تسليم شد و اسماعيل و مادرش را به سرزمين مكه كه در آن روز خاموش و فاقد همه چيز بود، آورد و در آنجا گذارد و با آنها خداحافظي كرد و رفت. چيزي نگذشت كه اين كودك و آن مادر در آفتاب گرم و سوزان تشنه شدند. هاجر براي نجات كودكش سعي و تلاش فراوان كرد، اما خدايي كه اراده كرده بود آن سرزمين؛ يك كانون بزرگ عبادت گردد، چشمه «زمزم» را آشكار ساخت. چيزي نگذشت كه قبيله بيابانگرد «جُرْهُم» كه از نزديكي آنجا مي‏گذشتند، از ماجرا آگاه شدند و در آنجا رحل اقامت افكندند و «مكه» كم‏كم شكل گرفت4.

2. آيه «وَ إِذْ يَرْفَعُ إبراهِيمُ القَواعِدَ مِنَ البَيْتِ وَ اِسْماعِيلُ...».

«به ياد آور هنگامي كه ابراهيم و اسماعيل پايه‏هاي خانه كعبه را بالا مي‏بردند...»5.

اين تعبير مي‏رساند كه شالوده‏هاي خانه كعبه وجود داشته و ابراهيم و اسماعيل پايه‏ها را بالا بردند و تجديد بنا كردند.

3. آثار و اخباري كه از پيامبر اكرم صلي‏الله‏عليه‏و‏آله و خاندان پاك او؛ و از صحابه و تابعين به دست ما رسيده است، بر اين معنا كه كعبه قبل از حضرت ابراهيم وجود داشته است، دلالتي صريح و آشكار دارد و به عنوان حجت و برهان كافي است:

الف. كلام رسول خدا صلي‏الله‏عليه‏و‏آله در خطبه‏اي كه روز فتح مكه ايراد نمودند «اين ديار را خداي متعال روز آفرينش آسمان‏ها و زمين حرمت داد و تا روز قيامت محترم به حرمت الهي است»، مبيّن قدمت اين مكان مقدس است6. زيرا حرمت و قداست آن سرزمين به خاطر قداست و احترام كعبه است.

ب. حضرت علي عليه‏السلام در نهج‏البلاغه مي‏فرمايند:

«آيا نمي‏بينيد كه خداوند؛ مردم جهان را از زمان حضرت آدم عليه‏السلام تا به امروز به وسيله قطعات سنگي امتحان كرده است و آن را خانه محترم قرار داد سپس به آدم و فرزندانش دستور داد كه به گرد آن طواف كنند...»7.

ج. امام باقر عليه‏السلام فرمودند:

«آدم عليه‏السلام چون كعبه را ساخت و بر آن طواف كرد، عرض كرد: بار الها! براي هركس كه كاري كرده، پاداش باشد. بارالها! همانا من در ساختمان كعبه كار كرده‏ام(پاداش مي‏خواهم). خطاب رسيد: «اي آدم سؤال كن» عرض كرد: بارالها! مرا بيامرز. خطاب رسيد: «آمرزيده شدي. عرض كرد: فرزندان مرا بيامرز. خطاب رسيد: «هركس از فرزندانت كه ازگناه بازگشت كند، آن چنانكه تو بازگشت كردي، گناهش آمرزيده است»8.

بعد از طوفان، موضع كعبه ويران شد ولي بنياد آن بر جاي ماند تا خداي سبحان، جبرئيل را به سوي حضرت ابراهيم عليه‏السلام فرستاد و فرمان داد تا آن خانه را مجددا بنا كند.

كوتاه سخن اين كه: آيات قرآن و روايات، اين تاريخچه معروف را تأييد مي‏كند كه خانه كعبه از زمان حضرت آدم عليه‏السلام وجود داشته و بعد به دست حضرت ابراهيم و فرزندش اسماعيل تجديد بنا گرديد و اين موضوع باعث اهميت يافتن مكه و رونق آن گرديد و مركز اصلي جزيرة‏العرب محسوب گشت.

از آن زمان به بعد، كعبه زيارتگاه خداپرستان گشت و مكه به واسطه حضور مردم براي زيارت خانه خدا، رونق تجاري و سياسي فراواني را كسب نموده و با بعثت حضرت رسول اكرم صلي‏الله‏عليه‏و‏آله اين سرزمين وارد مرحله جديدي گرديد. در اوايل قرن هفتم ميلادي بعد از بعثت حضرت رسول، با تلاشها و فداكاري‏هاي مداوم ايشان و ياران مخلصش، اسلام در سراسر عربستان رواج يافت.

اسامي كعبه در قرآن و حديث

خداوند سبحان از كعبه به دو نام در قرآن كريم تعبير نموده است:

1. كعبه: «جَعَلَ اللّهُ الكَعْبَةَ البَيْتَ الحَرامَ قِياما لِلنّاسِ...».

«خداوند كعبه را بيت الحرام قرار داد تا مايه قوام و برپايي مردم باشد...»9.

مفسران مي‏گويند: خانه خدا، كعبه ناميده شده زيرا چهارگوشه دارد و به شكل مكعب است و عرب هر خانه چهارگوشه را به خاطر برآمدگي چهار زاويه آن كعبه مي‏نامد؛ زيرا «كعب» به معناي برآمدگي است و نيز گفته‏اند اين نام از آن روست كه كعبه از ميان وسط زمين برآمده است. برخي عقيده دارند كه اين اسم دلالت بر برجستگي و علوّ معنوي آن مي‏كند و از آنجا كه اين خانه شريف‏ترين و پرفضيلت‏ترين خانه‏هاي كره زمين و از حيث زمان قديمي‏ترين آنهاست، چنين نام گرفته است.

2. البيت العتيق: «... وَ لِيَطَّوَّفُوا بِالبَيْتِ العَتِيقِ». «و اين كه طواف كنيد به دور بيت‏العتيق»10. در وجه اين نامگذاري آمده است كه كعبه را «عتيق» نامند، زيرا (عتق) به معناي آزاد و رهاست و خداي تعالي آن خانه را از قيد ملكيّت هر آفريده‏اي رها ساخته است و نخواسته است احدي مالك آن گردد.

از امام باقر عليه‏السلام سؤال شد چرا كعبه را بيت‏العتيق ناميده‏اند؟ فرمودند:

«هيچ خانه‏اي نيست كه خدا بر روي زمين گذارده باشد جز آن كه صاحب و ساكن دارد كه در آن سُكني مي‏گيرد به غير از اين خانه كه ساكن ندارد و صاحبي جز خدا براي آن نيست و از اين جهت كه آزاد است عتيق نام گرفته است»11.

وجه ديگر اين كه «عتيق» به معناي قديم است و كعبه قديم‏ترين خانه روي زمين است. برخي نيز معتقدند اين خانه از آن‏رو عتيق خوانده مي‏شود كه خداي تعالي، زائران آن را از آتش دوزخ رها و آزاد ساخته است.

پيامبر اسلام صلي‏الله‏عليه‏و‏آله فرمودند: «كعبه را از آن جهت بيت‏العتيق ناميده‏اند كه آزاد از غرق شدن در حادثه طوفان نوح عليه‏السلام بود».

1. نقش كتابخانه‏هاي مساجد، محمد مكي السباعي، ص 49.

2. سوره آل عمران، آيه 96.

3. سوره ابراهيم، 37.

4. تفسير نمونه، ج10، ص 363.

5. سوره بقره، 127.

6. تاريخ مكه، دكتر محمد هادي اميني، ص 18.

7. نهج‏البلاغه، خطبه قاصعه.

8. بحارالأنوار، ج96، ص 203.

9. سوره مائده، 97.

10. سوره حج، 29.

11. آثار الصادقين، ج19، ص 262 - 263.