فقه پژوهي قرآن: درآمدي بر مباني نظري آيات الاحكام - کتاب و نشریات نسخه متنی

فقه پژوهي قرآن: درآمدي بر مباني نظري آيات الاحكام

سيد محمدعلي ايازي
يكي از پررونقترين و قديميترين رشتههاي علوم قرآني، فقه پژوهي قرآني است. اين رشته از دير زمان با عنوان مستقل تفسير آيات الاحكام و فقهالقرآن مطرح بوده است و در اين زمينه هم طوايف مسلمان به آن اهتمام ورزيده و تاليفاتي را عرضه كردهاند.

آنچه در اين كتابهاي فقهي - قرآني مورد توجه قرار گرفته، خود آيات و چگونگي دلالت آنها بر احكام است. اما قواعد و شيوه استنباط كمتر مورد بحث و بررسي قرار گرفته است. اين دانش، حوزههاي مشتركي با علوم قرآن، علم اصول و دانش تفسير دارد به همين دليل نقش علوم قرآن در استنباط از آيات احكام چشمگير و روشن است. بيگمان ميدان پژوهش براي بحثهاي نظري فقه پژوهي، بسيار گسترده و كمتر مورد بحث مستقل قرار گرفته است. به همين دليل اين دانش فربهي لازم را پيدا نكرده و آن چه در اين مسير طي شده در زمينه فهم فقهي خود آيات بوده تا استخراج اصول و قواعد آن.

در نتيجه پژوهشكده فقه و حقوق با درك عميق اين موضوع حركتي را از همان آغاز به سمت پژوهشي در فقه قرآن در پيش گرفت و اكنون بر آن است با ايجاد شرايط لازم به اين حركت ابعاد تازهتر و جديتر ببخشد. كتاب حاضر يكي از نتايج اين حركت است. فقه پژوهي در قرآن كه نتيجه تلاشهاي محقق حجتالاسلام والمسلمين سيد محمدعلي ايازي است جنبههاي مختلف موضوع را با دقتي درخور توجه بررسي و مطالعه نموده است و نكاتي سودمند را عرضه مينمايد. كتاب حاضر در نه فصل به توضيح و تنقيح برخي از مباحث مقدماتي و نظري فقه پژوهي قرآني ميپردازد. در فصل نخست، قرآن به عنوان يكي از منابع فقه مورد بحث و بررسي قرار ميگيرد و سپس ويژگيهاي فقه قرآن بازگو ميشود و ادله تشريعي بودن قرآن هم ذكر ميشود.

در فصل دوم، حدود فقه و احكام قرآن مورد كنكاش قرار گرفته و به پرسشهاي اصلي در فقه پژوهي قرآني يعني گستره احكام و طبقهبندي آن مورد توجه قرار ميگيرد.

در فصل سوم، ضمن اختصاص بحث به موضوع احكام قرآن و روابط آن با تاريخيگري، به اهميت جايگاه تشريح احكام و بستر تاريخي آن پرداخته ميشود. و ميان احكام منطقهاي و تاريخي و احكام عام و دائمي تفكيك ميشود. در اين زمينه، بحث مفصلي پيرامون سابقه احكام عبادي پيش از اسلام انجام ميشود. هدف از اين فصل فضاشناسي تاريخي ميباشد تا روشن شود تاريخ در فهم استنباط چه اهميتي ميتواند داشته باشد.

فصل چهارم، به جامعيت شريعت و جامعيت دين، به عنوان يكي از مباحث معرفتشناسي آيات احكام، اختصاص دارد. در اين بحث گرچه مطالبي؛ مانند قلمرو دين، انتظار از دين، بحث تاثير انتظار از دين در فهم نصوص، نظريه حداقل و حداكثر و احكام ثابت و متغير مورد توجه قرار ميگيرد. اما هدف اين فصل تبيين اين نكته ميباشد كه اگر قرآن داراي يك تئوري كامل الهي و دستگاه سازنده نظام فكري، اعتقادي است، آيا نسبت به شريعت هم، چنين مفهومي قابل اثبات است و اگر قابل اثبات است به چه معناست؟ آيا به اين معناست كه قرآن تمام احكام، فروع و جزئيات را بيان كرده يا آن چه از قرآن توقع ميرود بيان كليات و اصول و تعيين سر خط احكام است؟ براي اين كه اين موضوع منقح شود ملاكهاي جامعيت بيان ميشود كه تفصيل اين بحث به كتاب مستقلي كه نگارنده، تاليف كرده، احاله ميشود.

در فصل پنجم، امثال در آيات احكام بررسي ميشود و به اين پرسش توجه ميشود كه آيا ميتوان از امثال استنباط حكم كرد؟ اگر مثل در مقام بيان تكليف و تحذير مخاطبان خود نيست، پس چگونه ميتوان از آن احكام مولوي و ارشادي به دست آورد؟ در فصل ششم، ضمن بررسي قصص در قرآن اين پرسش مطرح ميشود كه آيا ميتوان از قصص، احكام فقهي استنباط كرد؟ در اين شيوه بيان قرآن و سير تطور ذكر قصه، انسان خواهد شد. و به شبهاتي كه درباره عدم حجيت بيان قصهها در احكام مطرح شده، بررسي و پاسخ داده خواهد شد.

در فصل هفتم در راستاي تنقيح مباني نظري آيات احكام، آيات اعتقادي از بعد فقهي مورد بررسي قرار خواهد گرفت و شكل استناد به آنها مشخص خواهد شد. هم چنين نظريه فقها در اينباره كه به طور پراكنده در جاهاي مختلف گفته شده - نقل و بررسي ميشود.

در فصل هشتم، اخلاقيات قرآن ارزيابي ميشود و نسبت آنها با فقه و حقوق و نوع دلالت آنها بر احكام، مورد توجه قرار ميگيرد و شبهاتي كه در فقه مطرح است عنوان ميگردد.

در فصل نهم، بحث حجيت استناد به فرازهاي قرآني مطرح ميشود و مشكل اين دسته از آيات بازگو خواهد شد به ويژه در آن جا كه با سياق آيات و جملات پيشين ناسازگار باشد. در نهايت اهميت اين دسته از آيات و تاثير آنها در گسترش آيات احكام بيان خواهد شد.