خون و لخته خون - خون و لخته خون نسخه متنی

خون و لخته خون

صدر عاملي

خون، مايعي است كه در سرخرگ‏ها و سياهرگ‏هاي جانوران جريان دارد و توده منعقدشده آن، لخته ناميده مي‏شود. مفهوم اين واژه‏ها در قرآن با مفهوم علمي و امروزي آنها كاملاً متفاوت است. خون (دم، ج: دماء) به‏غير از آيه 66 سوره نحل در بقيه موارد در پس معني ظاهري خود به مفهوم ديگري دلالت دارد. در سوره بقره آيه‏هاي 30 و 84 به معناي قتل و خونريزي و در سوره بقره آيه 173، سوره مائده آيه 3، سوره انعام آيه 145 و سوره نحل آيه 115 جزو مواردي است كه خوردن آن ممنوع است. در سوره اعراف آيه 133 اشاره به عذاب الهي است، در سوره يوسف آيه 118 به‏عنوان مدركي عليه شهادت دروغ به‏كار رفته است.

اولين اين استعاره‏ها در آيه 66 سوره نحل آمده است كه مي‏فرمايد: و ان لكم في‏الانعام لعبرة نسقيكم بما في بطونه من بين فرث و دم لبنا خالصا سائغا للشاربين: «و در وجود چهارپايان براي شما عبرتي است از درون شكم آنها از ميان سرگين و خون، شير خالص و گوارا به نوشندگان مي‏نوشانيم». اين آيه اشاره‏اي است بر خليفة‏الله بودن انسان در زمين. در سوره بقره آيه‏هاي 30 و 84 مي‏فرمايد: قالوا أتجعل فيها من يفسد فيها و يسفك الدماء: «گفتند: آيا در زمين كسي را مي‏گماري كه در آن فساد و خون‏ريزي كند؟» و اذ اخذنا ميثاقكم لاتسفكون دماءكم: «و هنگامي كه از شما پيمان‏گرفتيم كه خون يكديگر را نريزيد». اين آيه‏ها اشاره بر قانوني از قوانين شرعي در مورد قتل است. در سوره بقره آيه 173 و موارد مشابه نكته‏هاي تاريخي از ارتباط خداوند با پيامبران پيشين بازگو مي‏شود: انما حرّم عليك الميتة والدم ولحم الخنزير و ما اهلّ به لغيرالله:« خداوند فقط مردار، خون، گوشت خوك و چيزهايي را كه جز به‏نام خدا كشته شود حرام كرده است». در سوره اعراف آيه 133: فارسلنا عليهم الطوفان والجراد والقمل و الضفادع والدم ايات مفصلات فاستكبروا و كانوا قوما مجرمين: «آن‏گاه طوفان، ملخ، شپش، قورباغه و خون را كه هركدام به تنهايي معجزه‏اي بود بر آنها فرستاديم. باز سركشي كردند كه مردمي مجرم بودند». هدايت خدا براي مجرمان و عذاب الهي را يادآور مي‏شود.

به‏طور كلي بين اين مفاهيم قرآني با مضاميني كه تحت اين عنوان در كتاب‏هاي مقدس مسيحيان و يهوديان آمده است شباهت‏هايي وجود دارد. البته تفاوت‏هاي آشكاري هم در اين زمينه هست مثلاً مفهوم خون قرباني در توضيح مرگ حضرت عيسي (ع) در كتاب‏هاي مقدس مفهومي اساسي است حال‏آن كه در قرآن اصلاً وجود ندارد.

واژه علق (ج: علقه) تنها واژه‏اي است كه به‏معني لخته خون در قرآن آمده و سوره‏اي نيز به‏همين نام است (اين سوره، عرفاً اولين سوره قرآن شناخته شده است). در اين سوره آيه‏هاي متعددي به قدرت مطلق خداوند در آفرينش جهان و انسان، اشاره مي‏كنند.

لخته خون در قرآن سه معني ظريف كاملاً متفاوت دارد كه هر سه آنها با آنچه مراحل زيست‏شناختي زندگي انسان مي‏ناميم ارتباط دارند. يكي مرحله‏اي از رشد جنيني است: يا ايها الناس ان كنتم في ريب من البعث فانا خلقناكم من تراب ثم من نطفه ثم من علقه ثم من مضغة مخلقه و غيرمخلقه لنبين لكم: «اي مردم اگر از برانگيخته شدن شك داريد بدانيد كه ما شما را از خاك آفريديم پس آن‏گاه از نطفه و خون بسته و مضغه شكل‏يافته و شكل‏نايافته تا (قدرت خود را) بر شما آشكار كنيم (سوره حج، آيه 5). ديگري ماده‏اي از مرحله طين (گل) از مراحل خلقت كه باعث چسبندگي مي‏شود: ولقد خلقنا الانسان من سلاله من طين، ثم جعلناه نطفة في قرار مكين، ثم خلقنا النطفة علق: «ما انسان را از گل خالص آفريديم و او را به‏صورت نطفه‏اي در قرارگاهي استوار كرديم. پس نطفه را به علقه تبديل كرديم». (سوره موءمنون آيه‏هاي 12 تا 14) و سومي ماده‏اي كه خداوند انسان را از آن آفريد: خلق الانسان من علق: «او انسان را از خون بسته آفريد». (سوره علق، آيه 2).

مفسران در تفسير اين آيه‏ها از ويژگي‏هاي متفاوتي سخن گفته‏اند كه در آنها بر عظمت خداوند در آفرينش انسان و بي‏ارزش بودن ماده اوليه آفرينش انسان تأكيد شده است. بعضي مفسران علقه را مجازاً به معناي شكل‏گيري علاقه و محبت در مراحل اوليه شخصيت انسان درنظر گرفته‏اند. علاقه‏اي كه زمينه به‏وجود آمدن محبت و رفتارهاي مهرآميز را در جوامع انساني فراهم مي‏كند. علقه به معناي اتصال سلول جنسي نر به ماده در مراحل اوليه شكل‏گيري انسان نيز شناخته شده است.

بعضي مفسران جديد اين مفاهيم را با مفهوم آيه 6 سوره زمر كه به سه پرده تاريك اطراف جنين اشاره مي‏كند در كنار هم قرار مي‏دهند: يخلقكم في بطون امهاتكم خلق من بعد خلق في ظلمات ثلاث: «شما را در شكم مادرانتان در تاريكي سه‏گانه مرحله‏به‏مرحله آفريد». پيش‏تر مفسران از اين ويژگي‏هاي زيست‏شناختي قرآن براي نشان‏دادن برتري قرآن نسبت به ديگر كتاب‏هاي آسماني استفاده مي‏كردند. در سال‏هاي اخير گونه‏اي از تفسير جديد به نام تفسير علمي به‏وجود آمده است كه هدف از اين‏گونه تفسير، تأكيد بر آگاهي بي‏نظير قرآن از روند آفرينش است. اين تفسيرها علاوه بر اين‏كه برتري قرآن نسبت به بقيه كتاب‏هاي آسماني را نشان مي‏دهند، بينش عالي قرآن را در مورد مفاهيم علمي نيز بيان مي‏كنند. تفسيرهاي جديد دانشمندان ايراني در مورد آيه‏هاي مربوط به لخته خون تصريح مي‏كند: «درست است كه در زمان ظهور اسلام اين مسائل براي انسان ناشناخته بود ولي قرآن كريم به‏عنوان يك معجزه علمي از معناي صحيح آنها پرده برداشت» (صدر عاملي).

1 - ن. ك. گلستان قرآن شماره 118 صفحه‏هاي 19 و 20.