زيتون، درخت مبارك - زیتون، درخت مبارک نسخه متنی

زيتون، درخت مبارك

دكتر غلامرضا باهر
وَالتِّينِ وَ الزَّيْتُونِ وَ طُورِ سِنِينَ و هذاَ البَلَدِ الأَمِينِ لَقَدْ خَلَقْناَ الإِنْسانَ فِي أَحْسنِ تَقْوِيمِ.

«سوگند به انجير و زيتون، سوگند به طور مبارك و سوگند به اين شهر ايمن كه ما آدمي را در نيكوتر اعتدالي بيافريديم».

نام زيتون شش مرتبه در قرآن آمده است. يك بار نيز در سوره مؤمنون آيه 20 اشاره غير مستقيم به درختي شده كه روغن مي‏دهد و در كوه سينا مي‏رويد.

نام علمي زيتون «اوليوا يوروپيا» (Olea europaea l.) Oliva uropea و به فرانسه: Olivier d'europe , Olivir France Olivier.

و به انگليسي: Olivre Tree. و به آلماني: Oellbm.

و به عربي «شجرة الزيتون» و به فارسي «درخت زيتون» ناميده مي‏شود. و در سرتاسر منطقه مديترانه كاشته مي‏شود اما مركز عمده توليد آن، اسپانيا، ايتاليا، تركيه، تونس و مراكش مي‏باشد. براساس تخمين در سال 1343، 1964 حداقل 200 ميليون درخت زيتون در اسپانيا و 123 ميليون در ايتاليا وجود داشته است.

زيتون درخت تناور نيست و كمتر اتفاق مي‏افتد كه ارتفاع آن به 8 - 21 متر برسد. زادگاه اصلي اين درخت احتمالاً فنيقيه بوده كه حدود 2000 سال قبل از ميلاد در اين ناحيه كاشته مي‏شده و از آنجا به غرب يعني اروپا و به شرق يعني افغانستان و ايران راه يافته است. اين حقيقت درباره منشأ درخت زيتون در سوره نور آيه 35 بيان شده كه مي‏فرمايد:

درخت زيتون درختي مبارك است كه نه خاوري است و نه باختري (شجرةٍ مباركةٍ زيتونةٍ لا شرقيّةٍ وَ لا غربيّةٍ). با اين وجود بعضي از مفسرين از اين آيه تفسيرهاي مختلفي كرده‏اند كه مثلاً:

درخت زيتون متعلّق به همه جهان است و منحصر به شرق و غرب نيست. و منظور از شرق و غرب جهت درخت است.

ديگري گفته است: مزه و كيفيت زيتون به جهت اين درخت نسبت به خورشيد بستگي دارد، ولي خداوند در واقع به زادگاه و گستره اين درخت در دنيا اشاره دارد، نه به چيزي ديگر. درخت زيتون در ناحيه مديترانه‏اي اروپا و افريقا درختي معمولي بود. در جنوب اروپا آن چنان فراوان پرورش مي‏يافت كه زيتون اروپايي نام گرفت، يعني درختي كه متعلق به اروپا است. اما محقّقين به اين حقيقت پي برده‏اند كه اروپا زادگاه اصلي زيتون نبوده، بلكه فنيقيه يا به عبارت ديگر: بخش شمالي جزيرة‏العرب بود كه زيتون از آنجا نشأت گرفت. به سادگي مي‏توان پذيرفت كه اعراب در زمان نزول قرآن به اين نكته واقف بوده‏اند كه رشد و پرورش گياهان در منطقه‏اي، الزاما به معني نشأت گرفتن از آن منطقه نيست، لذا اين آيه از سوره نور بر بومي بودن اين گياه دلالت دارد. هم‏اكنون در اكثر بلاد ايران حتي در قم و در منطقه‏اي به نام «مزرعه فدك» در جاده كاشان زيتون كاشته مي‏شود و در صدد احداث كارخانجات روغن‏كشي از آن هستند.

زيتون از طريق پيوند زدن تكثير مي‏شود و درختان غير پيوندي، ميوه‏اي نامطبوع دارند. زيتون نارس طعمي تلخ دارد و در تهيه ترشي و چاشني غذا از آن استفاده مي‏شود. اما ميوه رسيده طعمي بسيار مطبوع دارد. زيتون ميوه‏اي است بيضي‏شكل به طول 2 تا 3 سانتي‏متر. هر درخت زيتون 10 - 20 كيلوگرم ميوه مي‏دهد. گوشت ميوه زيتون منبعي براي روغني ماندني با كيفيتي عالي است كه 15% يا بيشتر روغن از آن گرفته مي‏شود. روغن با فشردن به دست مي‏آيد. اولين افشره بهترين نوع روغن دارد كه نيازي به تصفيه آن نيست. تركيبات اصلي روغن تازه شامل:

«اسيد اولئيك» 80% و مقدار كمي جوهر نخل و اسيدهاي ديگري مانند «اسيد سيتريك»، «لينولئيك آروشيدونيك» و «سيريستيك» مي‏باشد. از تُفاله آن پس از اولين افشره روغني غير خوراكي به دست مي‏آيد كه در صابون سازي مصرف مي‏شود.

روغن زيتون خوراكي، در اروپا خواهان بسيار زيادر دارد و در تهيه سالاد و غذا مصرف مي‏شود. اين روغن را مي‏توان درغذا به‏طور خام هم مصرف كرد. در زمان‏هاي قديم سربازان عرب در لشگركشيها نان و روغن زيتون با عسل براي غذا همراه خود مي‏بردند و با اين كار وقت خود را صرف پختن غذا نمي‏كردند و نان خورشي خوشگوار با روغن خام با عسل مي‏خوردند. توليد سالانه روغن زيتون در جهان حدود 20 ميليون تن است. ايتاليا و اسپانيا عرضه كننده عمده اين روغن به بازار جهاني مي‏باشند. در هندوستان محصول زيتوني كه قابل نام بردن باشد، نيست. اما به تازگي كاشت آرايشي اين درخت در مناطق كوهستاني هند مركزي آغاز شده است.

زيتون داراي خواص داروئي فراواني است در صورتي كه به صورت خوراكي مصرف شود ماده‏اي مغذّي، آرام‏بخش و مسهلي ملايم است و زخم معده و اثنيعشر بيمار را بهبود مي‏بخشد و در مورد نارسائيهاي كليوي به عنوان غذائي بدون ازت تجويز مي‏شود. روغن زيتون داراي ماده‏اي مليّن است و مصرف خارجي آن پوست بدن و تاولهاي سودا(اگزما) و داء(الصدف) را نرم مي‏كند. اين روغن براي ماساژ دادن نيز مناسب است و در تركيبات بسياري از مرهمها و ضمادها به عنوان پايه وجود دارد.

در حديثي رسول خدا صلي‏الله‏عليه‏و‏آله به مردم توصيه مي‏كنند كه:

از روغن زيتون براي خوردن و ماساژ دادن استفاده كنند زيرا از شجره مباركه گرفته شده است. روغن زيتون سوخت مناسبي براي چراغ است. در سوره نور آيه 35 اين كاربرد زيتون به خوبي وصف شده است. كساني كه روغن زيتون را به كار برده يا ديده‏اند، به سادگي اين آيه را درك مي‏كنند.

نوع مرغوب روغن زيتون زردِ كِرِمي رنگ، گاهي متمايل به سبز و چنان صاف و شفّاف است كه اگر در ظرفي شيشه‏اي ريخته شود، حالت شيئي درخشان دارد و چون در چراغي بسوزد، روشني چراغ افزون مي‏شود. اين خاصيّت زيتون در قرآن مجيد در عبارت «نُورٌ عَلي نُور» توصيف شده است.

كبوتري با شاخه‏اي زيتون در منقار، رمز جهاني صلح و وحدت است. اين رمز از كشتي «نوح» عليه‏السلام سرچشمه مي‏گيرد. بنابر روايتي هنگامي كه خشم خداوند، كه در طوفان ظاهر شده بود، كاهش يافت كبوتري با شاخه‏اي زيتون در منقارش ظاهر شد كه نشانه آرامش و صلح بود.

آيات مربوط به زيتون قال اللّه تعالي:

«وَالتِّينِ وَ الزَّيْتُونِ وَ طُورِ سِنِينَ»(التين: 1 و 2).

«قسم به انجير و زيتون [يا قسم به سرزمين شام و بيت‏المقدس]».

«فَأَنْبَتْنا فِيها حَبَّا وَ عِنَبا وَ قَضْبا وَ زَيْتُونا وَ نَخْلاً وَ حَدائِقَ وَ غُلْبا و فاكِهَةً وَ أَبّا»(عبس: 27 - 31).

«و (نيز) درختي را كه از طور سينا مي‏رويد[= درخت زيتون] و از آن روغن و «نان خورش» براي خورندگان فراهم گردد (آفريديم)!».

«وَ شَجَرَةً تَخْرُجُ مِنْ طُورِ سَيْناءَ تَنْبُتُ بِالدُّهْتنِ وَ صِبْغٍ لِلآكِلِينَ»(المؤمنون: 20).

«و در آن دانه‏هاي فراواني رويانيديم، و انگور و سبزي بسيار، و زيتون و نخل فراوان، و باغهاي پردرخت، و ميوه و چراگاه».

«وَ هُوَ الَّذِي أَنْشأَ مَعْرُوشاتٍ وَ غَيْرَ مَعْرُوشاتٍ وَ النَّخْلَ وَ الزَّرْعَ مُخْتَلِفا اُكُلُهُ وَ الزَّيْتُونَ وَ الرُّمّانَ مُتَشابِها وَ غَيْرَ مُتَشابِهٍ كُلُوا مِنْ ثَمَرِهِ إِذا أَثْمَرَ وَأْتوْا حَقَّهُ يَوْمَ حَصادِهِ وَ لا تُسْرِفُوا انَّهُ لا يُحِبُّ المُسْرِفِينَ»(الانعام: 141).

«اوست كه باغهاي معروش [= باغهايي كه درختانش روي داربست‏ها قرار دارد] و باغهاي غير معروش [= باغهائي كه نياز به داربست ندارد] آفريد؛ همچنين نخل و انواع زراعت را، كه از نظر ميوه و طعم باهم متفاوتند؛ و (نيز) درخت زيتون و انار را، كه از جهتي باهم شبيه، و از جهتي تفاوت دارند؛ (برگ و ساختمان ظاهريشان شبيه يكديگر است، درحالي كه طعم ميوه آنها متفاوت مي‏باشد) از ميوه آن، به هنگامي كه به ثمر مي‏نشيند، بخوريد! و حق آن را به هنگام درو، بپردازيد و اسراف نكنيد، كه خداوند مسرفان را دوست ندارد!».

درخت زيتون، درختي است مبارك كه خداوند به آن سوگند ياد كرده و آن را صاحب منزلتي خاص فرموده و آن درختي است كه نفع عامه در آن است. روغن، ساقه، برگ و ميوه آن مصارف متعدد صناعي، كشاورزي، درماني و دامي دارد.

تركيب ميوه آب 67%، روغن 23%، پروتئين 5%، املاح معدني 1% كه اهم آن كلسيم، آهن، ويتامين‏ها(آنتي اكسيدان A، بتاكاروتن C، a، D، سننيوم مي‏باشند.

زيتون ابتدا سبزرنگ است كه پروتئين و املاح و آنتي‏اكسيدانهاي آن زيادتر است و وقتي قرمز رنگ شد، مقدار ماده روغني آن افزايش مي‏يابد.

چربي زيتون از نوع تك غير اشباعي Monounsaturated FATTY Acidمي‏باشد كه مي‏تواند مورد استفاده كليه بيماران قرار گيرد. و جز در موارد بسيار استثنائي چربي خون را بالا نمي‏برد.

در آيه 10 - 11 سوره نحل خداوند تبارك و تعالي آن را به‏طور اجمال جزء نباتات طبّي ذكر فرموده است:

«هُوَ الَّذِي أَنْزَلَ مِنَ السَّماءِ ماءً لَكُمْ مِنْهُ شَرابٌ وَ مِنْهُ شَجَرٌ فِيهِ تُسِيْمُونَ يُنْبِتُ لَكُمْ بِهِ الزَّرْعَ وَ الزَّيْتُونَ وَ النَّخِيلَ وَ الأَعْنابَ وَ مِنْ كُلِّ الثَّمَراتِ انَّ فِي ذلِكَ لآيَة لِقَوْمٍ يَتَفَكَّرُونَ».

«او كسي است كه از آسمان، آبي فرستاد كه نوشيدن شما از آن است؛ و (همچنين) گياهان و درختاني كه حيوانات خود را در آن به چرا مي‏بريد، نيز از آن است. خداوند با آن (آب باران)، براي شما زراعت و زيتون و نخل و انگور، و از همه ميوه‏ها مي‏روياند؛ مسلما در اين، نشانه روشني براي انديشمندان است».

اجداد و آباء ما به اين آيات ايمان غيبي و مطلق داشتند ولي امروز با پيشرفت علم و پژوهش دانشمندان، به طور ملموس به اين معجزات پي‏مي‏بريم و روشن شدن مسائل از ديدگاه علم امروز عظمت پروردگار و قدرت او را آشكار مي‏سازد.