سه رويكرد در آموزش تعاليم دين(3) - سه رویکرد در آموزش تعالیم دین (3) نسخه متنی

سه رويكرد در آموزش تعاليم دين(3)

دكتر محمدتقي فعالي

قرآن به زبان هنر اهميت زيادي داده و اصولاً يكي از مهم‏ترين وجوه اعجاز قرآن، اعجاز ادبي است كه خود نوعي از اعجاز هنري است. اعتقاد نگارنده بر اين است كه اين رويكرد و اين روش، نسبت به دو رويكرد پيش‏گفته امتيازات بيشتري دارد و در اولويت است. شواهدي اين امر را تأييد مي‏كند كه در اين‏جا به چند نمونه از آن‏ها اشاره و بسنده مي‏كنيم؛ با ذكر اين نكته كه زبان هنري، قالب‏هاي مختلفي دارد و مي‏توان براي آن نمونه‏هاي مختلفي بيان كرد كه در اين‏جا تنها به يك نمونه؛ يعني زبان قصّه و رمان اكتفا مي‏شود. شاهد اول از قرآن است:

اگر به قرآن كه مهم‏ترين سند و منبع تفكر اسلامي است مراجعه كنيم، در آن آيات عقلي و استدلالي زيادي خواهيم يافت، اما حجم آنان كه نشانگر ميزان اهتمام قرآن است، به نسبت چندان زياد نيست. قرآن شيوه‏اي مهم‏تر مطرح كرده است و آن، شيوه‏ي تمثيل و قصّه‏گويي است. در اين كتاب آسماني بيش از هفتاد قصّه آمده كه تعداد 27 قصّه مربوط به انبياي الهي است و احسن آن‏ها قصّه‏ي يوسف است. نكته‏ي جالب اين‏كه تعداد آيات مربوط به قصص، حدود 1500 آيه است كه تقريبا 41 كل قرآن را تشكيل مي‏دهد. به‏راستي قرآن با اين همه آيات با ما چه مي‏گويد؟ آيا از اين مطلب مهم نبايد درس گرفت؟ و آيا درس گرفته‏ايم؟

نكته‏ي جالب‏تر اين‏كه اكثر آيات مربوط به قصص، مكّي است و مي‏دانيد كه آيات مكّي بيشتر درصدد القاي تعاليم ديني و مسايل اعتقادي مي‏باشند. اين امر بدين معناست كه قرآن كريم در 1400 سال پيش، قصّه را بهترين زبان و قالب براي انتقال مفاهيم اعتقادي معرفي كرده است و نه فلسفه را. اگر تنها 150 آيه چنان‏كه طنطاوي در مقدمه‏ي «الجواهر» مي‏گويد، يا حداكثر 450 آيه چنان‏كه مرحوم مقدس اردبيلي در «زبدة‏الاحكام» بيان كرده كه مربوط به احكام است، دستمايه‏ي ظهور علمي بزرگ به نام فقر شد، آيا نبايد 1500 آيه دستمايه‏ي ظهور جريان بزرگتر به نام رمان‏نويسي مي‏شد؟

قرآن به ما مي‏گويد: مسايل اعتقادي را مي‏توان محسوس نمود و در قالب مقوله‏هاي هنري به مخاطبين عرضه داشت و اين دقيقا همان كاري است كه امروزه بيگانه‏ها انجام مي‏دهند. امروزه بسياري از متفكران بزرگ غربي به اين شيوه روي آورده‏اند. و آثار افرادي هم‏چون راسل، سارتر، بكت، كوندرا، اونامونو، كوئولو و دهها نويسنده‏ي ديگر، بهترين شاهد اين مدعاست. كافي است كه انسان تنها يك بار «بار هستي» اثر كوندرا را بخواند تا ببيند چگونه مي‏توان انديشه‏هاي خشك، سرد، بي‏روح و زُمخت فلسفي را با زبان هنر و داستان بيان كرد. هم‏چنين كارتون‏هايي؛ نظير «دوقلوهاي افسانه‏اي»، «پينوكيو» و «بابا لنگ‏دراز» و «اي‏كيوسان» همه حامل يك فرهنگ و تمدن‏اند. مگر كارتون دوقلوهاي افسانه‏اي به مخاطب، اين انديشه را القاء نمي‏كند كه اتحاد دو ناهم‏جنس، و تمركز آنان قدرت مي‏آورد، و مگر اين خلاصه‏ي تفكر بودا نيست؟! اين در حالي است كه قرآن تنها اعتماد به حق و ياد خدا را مايه‏ي آرامش و قدرت مي‏داند «الا بذكرالله تطمئن‏القلوب».(1)

آيا كارتون پينوكيو يك دوره‏ي سير و سلوك و عرفان مسيحيت نيست؟ و آيا كارتون اي‏كيوسان تداعي‏كننده‏ي عرفان يوگا نيست؟ به‏هرحال، شيوه‏اي را كه قرآن 1400 سال پيش به مسلمانان تعليم داده به گوش نگرفتند، ولي امروزه بيگانه‏ها آن را به بهترين نحو ممكن به‏كار بسته، آثار فراواني را با تيراژهاي ميليوني به بازار جهاني و حتي بازار مسلمين روانه مي‏كنند.

در اين‏جا بايد به اين نكته‏ي مهم توجه داشت كه قصّه‏هاي قرآني ويژگي‏هاي مختص به خود را دارد، از اين روي با رمان‏هاي امروزي بسيار متفاوت است. از آن‏جمله اين‏كه در قصّه‏هاي قرآن شبهه‏زدايي مي‏شود، تكرار در قصّه‏هاي قرآن به گونه‏اي است كه ملال‏آور نيست؛ عناصر بازيگر در اين قصّه‏ها بسيار متنوع و جذابند. تمام قصّه‏هاي قرآن حاوي پيام‏هاي اخلاقي، عرفاني و اعتقادي است و مهم‏تر از همه اين‏كه تمام قصص قرآني از عنصر واقعيت بهره دارند. قرآن افسانه نيست؛ خصيصه‏ي مهم داستان‏هاي قرآن، آن است كه تنها بخشي از حوادث و رخدادهاي واقعي را برگزيده تا تأثير مثبت روحي و اخلاقي در وجود مخاطبين داشته باشد.

شاهد دوم، بخش مهمي از روايات است كه در اين‏جا تنها به ذكر يك نمونه قناعت مي‏شود. روايت شده است كه پيامبر اكرم(ص) سوره‏ي «فصلت» را براي يكي از سركردگان فساد تلاوت مي‏كرد تا به اين آيات رسيد: «فإنْ أَعرضوا فقل انذرتُكم صاعقةً مِثل صاعقة عادٍ و ثمودَ اذ جاءتهم الرسل من بين ايديهم و من خلفهم ألاّ تعبدوا الاّ الله قالوا لوشاء ربنا لاَنزل ملائكةً فاِنّا بما اُرسِلتم به كافرون فأمّا عاد فاستكبروا في الارض بغير الحق و قالوا مَنْ أشدُّ مِنّا قوة أَولم يروا أنَّ الله الذي خلقهم هُوَ أَشَدُّ منهم قوةً و كانوا بآياتنا يجحدون فارسَلنا عليهم ريحا صرصرا في أَيامٍ نحسات لنذيَقُهم عذابَ الخِزي فِي‏الحيوةِ الدنيا و لعذابُ الاخرة أخزي و هم لايُنصَرون.» يعني پس اگر اعراض كردند، بگو: شما را از صاعقه‏اي همانند صاعقه‏اي كه بر عاد و ثمود فرود آمد مي‏ترسانم. آنگاه كه رسولان پيش و بعد آنها نزدشان آمدند و گفتند كه جز خداي يكتا را مپرستيد، گفتند: اگر پروردگار ما مي‏خواست فرشتگاني را از آسمان نازل مي‏كرد و ما به آنچه شما بدان مبعوث شده‏ايد ايمان نمي‏آوريم. اما قوم عاد، به ناحق در روي زمين گردنكشي كردند و گفتند: چه كسي از ما نيرومندتر است؟ آيا نمي‏ديدند كه خدايي كه آن‏ها را آفريده است از آن‏ها نيرومندتر است كه آيات ما را انكار مي‏كردند؟ ما نيز تندبادي سخت و غرّان در روزهايي شوم به سرشان فرستاديم تا در دنيا عذاب خواري را به آنها بچشانيم. و عذاب آخرت خواركننده‏تر است و كسي به ياريشان برنخيزد.

آن‏گاه كه اين بخش از آيات بر آن مفسد تلاوت شد، لرزش شديد سراپايش را فراگرفت و با پريشاني و خودباختگي پيامبر را سوگند داد كه از تلاوت آيات بازايستد. سپس با حالي دگرگون نزد قوم خود بازگشت، چنان‏كه ديگر آثار عناد و استكبار در چهره‏اش پيدا نبود.

شاهد سوم، فرهنگ اسلامي ايراني است. قصّه‏گويي، فرهنگ ايرانيان است. نقالي‏ها، پرده‏خواني‏ها، تعزيه‏گويي‏ها، قوالّي‏ها، قصّه‏گويي‏هاي دربار شاهان، قصّه‏هاي هزارويك شب و مهم‏تر از همه، قصّه‏هاي مادران براي فرزندان، همه و همه از عناصر اصيل فرهنگ اين مرز و بوم است و پيداست كه اين فرهنگ خاستگاهي جز دين و قرآن ندارد.

شاهد چهارم، شاهكارهاي ادبي ايران اسلامي است. شاهنامه، افسانه‏هاي مثنوي، حكايات گلستان و بوستان، داستان‏هاي كليله و دمنه و نمونه‏هاي ديگر، نشانه‏هاي بارزي از نفوذ و تأثير عظيم فرهنگ داستان‏پردازي و قصّه‏گويي در جامعه‏ي ديني ما بوده و هست. اين نكته را بايد يادآور شد: آن زمان كه برخي متشرعان، شاهنامه را پشت سر انداختند و اين سند فرهنگ ايراني را «كارنامه‏ي گبران» و «نامه‏ي آتش‏پرستان» دانستند و فردوسي را مروج آيين زرتشت و مانوي قلمداد مي‏كردند، صوفيان شاهنامه مي‏خواندند و به جان گوينده‏اش آفرين مي‏گفتند. و در اين مطالب شكي نداشتند كه اين حماسه سراي بزرگ ايران با كتاب كريم الهي به‏خوبي آشنا بود و از آن كاملاً متأثر.

«احمد غزالي روزي در مجمع و مجلس وعظ روي به حاضران آورد و گفت: اي مسلمانان! هرچه من چهل سال از سرِ اين چوب‏پاره شما را مي‏گويم، فردوسي در يك سخن گفته است، اگر بر آن خواهيد رفت از همه مستغني شويد:

شاهد ديگر اين‏كه اهتمام به قصّه تا بدان حد بود كه حتي سرآمد نوابغ و فيلسوفان؛ يعني ابن‏سينا، عاقبت به اين روش روي مي‏آورد و قصّه‏ي «سلامان و آبسال» و نيز «رسالة الطير» مي‏نگارد. چنان‏كه غزالي هم در پايان عمر همت خود را بر گردآوري داستان‏هاي مفيد و آموزنده قرار داد.

شاهد ششم اين‏كه، بسياري از متفكران و انديشمندان دريافته بودند كه بهترين، آسان‏ترين و سودمندترين شيوه‏ي تعليم و تربيت و پرورش نيروهاي معنوي «روش تمثيل» است. آنان مزاج و طبيعت مردم را نيك مي‏شناختند. و آگاه بودند كه توده‏ي مردم به داستان و قصّه دل خوش دارند و از شنيدن آن سرمست شوند. از اين رو افسانه‏هاي زيبا و مفيد را برمي‏گزيدند و از اين طريق افكار بلند و انديشه‏هاي الهي خود را در قالب‏هاي جذاب و دلنشين عرضه مي‏داشتند. عارفان نيك مي‏دانستند كه فكر نيك را نيك بايد بسته‏بندي كرد و بهترين كالا زماني بدان اقبال مي‏شود كه به صورتي دل‏انگيز و دل‏نشين عرضه شود.

نتيجه:

با توجه به شواهد متعددي كه وجود دارد، مي‏توان گفت كه استفاده از شيوه‏ي داستان‏پردازي و قصه‏نويسي، جايگاهي ويژه، هم در قرآن و هم در فرهنگ ايراني داشته و دارد. به همين دليل بايد فتوا به ترجيح آن داد. البته ممكن است افرادي پرداختن به قصّه را كسر شأن خود بدانند، يا چنان اهل احتياط و حجب و حيا باشند كه از قرائت سوره‏ي يوسف سرباز زنند و يا از گزارش داستان موسي با دختر شعيب صرف‏نظر نمايند. اما خداوند تبارك و تعالي چنين نكرده و هم از نظر كميت و هم از نظر كيفيت، شيوه‏ي هنري و قصّه‏پردازي را در اولويت قرار داد و به ما آموخت كه مي‏توان با اين زبان به بهترين شكل ممكن اصول اعتقادي، اخلاقي، عرفاني، فكري و انساني را تعليم داد. اگر بخواهيم ميان سه رويكرد پيش‏گفته اولويت قائل شويم، بايد گفت كه شيوه‏ي هنري، نخستين اولويت را است و شيوه‏ي عرفاني در رتبه‏ي دوم و شيوه‏ي عقلي و فلسفي در رتبه‏ي سوم قرار دارد. البته اين هرگز به معناي بسندگي به يكي نيست و نبايد تك‏روشي و انحصارگرا شد. بلكه بايد از هر سه روش بهره برد؛ با توجه به اين نكته‏ي مهم كه هر شيوه‏اي جايگاه، فضا، شرايط و مخاطبين خاص خود را دارد، اما در مجموع رويكرد هنري و شيوه‏ي قصّه‏پردازي جايگاهي ممتاز و ويژه دارد.

در پايان اين نكته را هم بايد متذكر شد كه آنچه تاكنون تحقق يافته است، استفاده از روش عقلي ـ فلسفي است. اما هنوز از دو شيوه‏ي ديگر به‏خصوص روش هنري در اين روزگاران بهره‏گيري نشده است. لذا مطلوب آنچه در اين‏جا به عنوان يك ايده و فكر مطرح شد، بايد به مرحله‏ي طرح عملياتي برسد، براي آن مدل تعريف شود و بر اساس آن اثري توليد گردد.

1. سوره‏ي رعد، آيه‏ي 28.

2. سوره‏ي فصلت، آيات 13 تا 16.