سيماي «بيگانه» در ذهنيت اسلامي دوران قرون وسطي - سیمای «بیگانه» در ذهنیت اسلامی دوران قرون وسطی نسخه متنی

سيماي «بيگانه» در ذهنيت اسلامي دوران قرون وسطي

دكتر عبدالله ابراهيم

مجيد مرادي

لحظه «اكنون» بين دو زمان قرار دارد: گذشته و آينده. لحظه اكنون (حال) با فراخواني روايت‏هاي گذشته و با تكيه بر ارزش‏هاي سامان‏يافته به هدف مصرف يا تأثير، در معرض ثبات و ايستايي قرار دارد؛ چنان كه با اشراف و توجه به آينده، محكوم به دگرگوني و تحول است. اگر «گذشته» در ضمن روندهاي تاريخي‏اش شناخته شده است، حوزه آينده تا زماني كه نگرش‏هايي به شناسايي آن اقدام نكنند و راهبردهاي آن مشخص نشود، همچنان تا حد زيادي ناشناخته باقي خواهد ماند. گويا وضع «اسلامي» ما امروز در احاطه اوضاع ديگري قرار دارد كه در متن آن «غرب» و در حاشيه آن «شرق» قرار دارد. اين وضع در چارچوب سيماي الگو قرار داده مي‏شود كه غرب آن را به تبع نگاهش به ما، به عنوان «ديگري»، رواج داده است. اين «ديگري»اي كه در حوزه تبليغاتي رواج دارد، در گذشته مستند به ذهنيت «هزار و يكشب» بود و اكنون مستند به ذهنيت «جهان كولونيايي» (استعماري). همان‏گونه كه غرب امروزه به عنوان «ديگري» و بربري، وحشي و بياباني... ملت‏هاي شترسوار و سرشته با شهوانيت و بدويت به ما (مسلمانان) مي‏نگرد، به گونه‏اي شبيه نگره‏اي ديگر است كه در قرون وسطي شكل گرفته است و آن نگره مسلمانان به «ديگري» به عنوان بيگانه و وحشي و گمراه است. مركزيت اسلامي در طي قرون وسطي از خاستگاه مركزيت مكاني «دارالاسلام» و مركزيت عقيدتي «قرآن كريم» و مركزيت دنيوي‏اي كه زمان را به دو بخش «نخست و آخرت» تقسيم مي‏كرد، «ديگري»اش را برساخته است.

دكتر عبدالله ابراهيم در كتابش، نقبي به حكايت‏ها و روايت‏هاي گذشته مي‏زند تا چهره «ديگري» در مخيله اسلامي از لابه لاي متون روايي تاريخي ترسيم كند. در قرون وسطي روايت‏ها و حكايت‏هاي فرهنگي‏اي توليد شده كه انگراه‏هايي شبه ثابت از آداب و سنن و فرهنگ و عقايد را در خود نهفته دارد. اين انگاره‏ها، معيارهايي هستند كه در بالا بردن يا پايين كشيدن هر ارزشي در نزد هر جامعه و فرهنگي دخالت مي‏كنند. در سايه چنين ايده و انديشه‏اي، عبدالله ابراهيم، معتقد است كه بازگشت به روايت‏هاي فرهنگ اسلامي به روشني نشان مي‏دهد كه چهره «ديگري»، پريشان و تا حد زيادي آميخته با بدنامي است. اين امر چنين مي‏نماياند كه مخيله اسلامي كه به شكلي نهادي و بازتابي از انگاره مسلمانان به جهان است، تصويرهايي پست‏انگارانه از «ديگري» توليد و عرضه كرده است؛ زيرا در اين تصويرها، جهان خارج از دارالاسلام، غافل، مبهم، دور از حق و در انتظار عقيده درستي است كه او را از گمراهي نجات بخشد.

مؤلف، اين نگاه پست‏انگارانه را به نظام فكري حاكم در قرون وسطي نسبت مي‏دهد كه از روش‏هاي تحليل سنتي نيازمند به تعليل استفاده مي‏كرد.

اين روايت‏ها ـ در نظر مؤلف ـ «ذات منزه» و «متعالي» را در برابر «ديگري» سرشار از هرج و مرج و پيچيدگي و ابهام و گمراهي و توحش، توليد كرد. مؤلف‏بر آن است كه اين ذات (شخصيت) از نتايج فرهنگي تمركز پيرامون خويشتن در درون دارالسلام است. در چنين شرايطي در مقابل «من» و «ديگري» هستيم و مؤلف در اين جا «روايت اسلامي از «خود» و «ديگري» را با تأكيد بر اين ايده اساسي شرح مي‏دهد كه مركزيت‏ها با استناد به نوعي نمادسازي كه روايت‏هاي فرهنگي (ديني، ادبي، تاريخي، جغرافيايي، فلسفي و جامعه‏شناختي) از «خودِ» چنگ انداخته بر توهم تنزّه كامل و «ديگريِ» آلوده به پستي دائم عرضه مي‏كنند، ريخت بندي مي‏شوند.

در فصول شش‏گانه كتاب، عبدالله ابراهيم از راه همين ايده كه مبتني بر مركزيت پا گرفته به وسيله روايت‏هاي اسلامي متعدد است، در «ديگري» كاوش مي‏كند.

اسلام و جهان‏هاي ديگر

مؤلف از «اكنون» آغاز مي‏كند و بر آن است كه اصطلاح جهان اسلام، جايگزين اصطلاح «دارالاسلام» شده و اين خود سبب پيدايي وضع ديگري شده است و آن چاره‏انديشي براي اصطلاح ديگري است كه بتوان بر جهان‏هاي ديگر اطلاق كرد؛ زيرا تا زماني كه اين جهان با روپوشي ديني پوشيده شده است، چه منعي وجود دارد كه نتوانيم روپوش‏هايي مشابه را بر جهان‏هاي ديگري كه در عقيده و فرهنگ و زبان مشترك هستند، برافكنيم؟

مؤلف با برداشتي اوليه از افق كنوني اسلامي به اين نكته اشاره مي‏كند كه ملل جهان اسلام نتوانسته‏اند، گذشته‏شان را به گونه‏اي همساز با امروز، باز توليد كنند و نيز نتوانسته‏اند با تمدن جديد كه اساساً از غرب سر برآورده است، همساز شوند. از اين رو به دو قسمت وابسته به ارزش‏هاي متعالي و وابسته به ارزش‏هاي غربي تقسيم شده‏اند.

مؤلف در آغاز فصل دوم به بحث درباره ايده اصلي اين كتاب مي‏پردازد. وي در آغاز مي‏كوشد تا تعريفي از مفهوم «دارالاسلام» عرضه كند؛ مفهومي كه ارزش حقيقي آن در دلالت فرهنگي‏اش نهفته است؛ زيرا وحدت دارالاسلام در درجه نخست، وحدت فرهنگي بود و همواره تلاشي در جريان بود تا عوامل نژادي و جغرافيايي را به حاشيه براند. مفهوم مخالف ديگري كه با اين مفهوم ارتباط مي‏يابد، مفهوم «دارالحرب» است كه بر دارالاسلام احاطه دارد و شامل همه ملت‏ها و سرزمين‏هاي خارج از حاكميت اسلامي مي‏شد و وظيفه هر حاكمي بود تا بكوشد، دارالحرب را به تبعيت از دارالاسلام و حاكميت اسلامي وادارد. زماني كه فقها بر سر اين تقسيم بندي اختلاف ورزيدند، اصطلاحات ديگري مانند «دارالصلح» و «دارالعهد» ظهور يافت.

نگره ديگري كه مؤلف بدان توجه مي‏دهد، مبتني بر مباني ديني و ارزشي است كه مباني سياسي و فرهنگي و جغرافيايي نيز از آن زاده شده است. براي مثال ابن حوقل، عالم جغرافيا در قرن چهارم معتقد است، سرزمين عرب‏ها كاملاً در قلب كره زمين و در محيطي تنگ از چارچوب آبي، پيرامون زمين قرار دارد؛ به گونه‏اي كه تقريباً از ناحيه مشرق و مغرب، ممالك كفار آشكار است. ابن حوقل نگره‏اي نژادي، ديني، جغرافيايي و تاريخي را سامان مي‏دهد و آن را مبناي قانوني قاطع قرار مي‏دهد و اهميت اقاليم زمين را در پرتو آن معين مي‏كند و ديار عرب [و مسلمانان] را در قلب دايره قرار داده، آن را مركزي مي‏شمارد كه بر اطراف پرتو مي‏افكند. ابن حوقل در اين ايده جغرافيايي مبتني بر بعد ديني و فرهنگي از ابن خردادبه (جغرافيدان قرن سوم) پيروي مي‏كند كه با قرار دادن مكه مكرمه در مركز زمين، اهميتي استثنايي به بعد ديني مي‏دهد. برخي جغرافيدانان مسلمان نيز عراق را مركز جهان دانسته‏اند؛ درست همان گونه كه ارسطو سرزمين يونان را مركز جهان مي‏دانست. مسعودي مي‏گويد: عراق برترين نقطه‏اي است كه پادشاهان ملت‏ها انتخاب كرده‏اند. مؤلف كتاب به برخي سفرهايي اشاره مي‏كند كه جهانگردان مسلمان به بلاد شام ـ يا به قول ابن حوقل بلاد الظلام ـ و بلاد روم و ارمنستان و روسيه و فرنگ و فرانسه و ترك و هند و قزوين و كشورهاي اسكانديناوي و افريقا داشته‏اند. اين جهانگردان در سفرنامه‏هاي خود، با استناد به مركزيت دارالاسلام، تصورها و برداشت‏هاي خود از ديگر ملت‏ها را نوشته‏اند. مؤلف از ميان اين سفرنامه‏نويسان به طرطوشي، ابن فضلان، سلام الترحمان، ابن بطوطه، ابوحامد غرناطي، ابودلف خزرجي و ابن جبير اشاره مي‏كند.

مناطق شمالي در نگاه سفرنامه‏نويسان مسلمان تيره و تار است. همه آنان اتفاق دارند كه بلاد شمال، سرزمين يأجوج و مأجوج است و اهل مناطق شمال چنين وصف شده‏اند كه در سال جز يك بار يا دوبار آن هم با آب سرد، نظافت نمي‏كنند.

مؤلف در سفرنامه ابن فضلان كه به جهان عرب و ايران و تركيه و اسلاو و خزر و اسكانديناوي سفر كرده، درنگ مي‏كند. ابن فضلان كه فرستاده خليفه مسلمانان بود، خود را حامل حقيقت مطلق و نهايي ـ يعني توحيد ـ مي‏دانست. اما اين حقيقت در نزد او به صورت تدريجي و با انتقال از يك منطقه به منطقه ديگر تغيير مي‏يافت؛ بي‏آن كه وي ماهيت و فرهنگ اين جهان‏هاي متفاوت را در يابد. اين سخن وي الگويي از سيماي ديگري است: «وحشي‏ترين مردم در سخن و طبع».

اما هند در چشم مسلمانان «مملكت حكمت و عدالت» است و سفرنامه‏نويسان مسلمان در اين نكته شك ندارند. يعقوبي، هنديان را در حكمت و معرفت و خرد بالاتر از ديگر ملت‏ها مي‏داند. اما از افريقا در هر حال سيمايي منفي در سفرنامه‏ها به تصوير كشيده شده است؛ هر چند سفرنامه‏هاي افريقا بيشتر روايت عجايب و غرايب است.

مؤلف با بررسي بسياري از سفرنامه‏هاي مسلمانان درباره سرزمين‏ها و مردم ديگر كشورها نتيجه مي‏گيرد كه اولاً اين سفرنامه‏ها حاكي از مركزيت دارالاسلام است كه براي «خود» ارزش هايي متعالي قائل است و از «ديگري» چهره و الگوي منفي ترسيم مي‏كند.

به هر روي اين نگره مؤلف، ظهور نگره‏هاي ديگر را نيز مي‏طلبد، يا به تعبير ديگر، ظهور نظريه‏هاي ديگر براي طرح نگره‏اي روش‏مند و فراگير به ايده مركزيت مبتني بر اكتشافات جغرافيايي و پيشگامي جغرافيدانان و سفرنامه‏نويسان مسلمان در اين امر، ضروري به نظر مي‏آيد.