شماره مقاله:128
آدابِ ناصري، كتابي در موضوعات گوناگون اخلاق عملي به نظم ونثر و به زبان پارسي،
نوشتة محمد ابراهيم خان محلاتي متخلص به «خلوتي» ملقب به «صديق خلوت» و مشهور به
«چُرتي» (ز 1252ق/1836م و زنده در زمان مظفرالدين شاه قاجار)، فرزند ميرزا احمد
محلاتي (خواهرزادة آقاخان اول). نويسنده در دربار ناصرالدين شاه سمت غلام بچه باشي
و عنوان پيشخدمتي داشته است. وي اين كتاب را در 1303ق/1886م نوشته و به ناصرالدين
شاه قاجار پيشكش كرده است. بر اين كتاب محمد حسن خان اعتمادالسلطنه وزير انطباعات
ناصري مقدّمهاي در 1305ق/1888م نگاشته كه در حاشية صفحههاي اول و دوم آن درج شده
است. متن كتاب پس از يك مقدمة چند صفحهاي، حاوي مطالب و موضوعات گوناگون اخلاقي
است و فصلبندي ويژهاي ندارد. نويسنده موضوعاتي را مطرح ساخته و گاه براي اثبات
نظر خود اشعار و داستانهايي نيز نقل كرده است. در مقدمه از چگونگي تأليف اين كتاب
بحث شده و نكاتي از شرح زندگي نويسنده در آن به اختصار آمده است. اين كتاب در
حقيقت، جُنگي از امثال و حكم است كه به لباس پند و اندرز بر زبان نويسنده جاري شده
است. جملات و بندهاي آن كوتاه، و موضوعات ان به زباني ساده و خالي از تعقيد نگارش
يافته است. از پارهاي مضامين كتاب چنين بر ميآيد كه نويسنده به صوفيان
نعمهاللّهي گرايشي داشته است (ص 48). او كه عنوان رسمي در دربار شاه داشته، ضمن
اندرز به جوانان، آنان را از مخالفت با شاه و دولت و قانونهاي موجود بر حذر داشته
و هراسانده است. به نظر وي مخالفان سياسي دولت حاكم، افراد شروري هستند كه
دولتمردان ناگزيرند آنان را برانند و در صورت لزوم به چوبة دار بسپارند. او بهترين
راه را براي سلامت و آرامش خيال، پناه گرفتن در دامان دولت مستقّر و نيز دين دانسته
است (ص 48ـ49). ستايش تنها پادشاهان را رواست و براي ديگران ننگي نابخشودني است.
درگيري با زبردستان ماية پايمال شدن است. پس بايد از آن دوري جست.
اين كتاب را ميتوان آيينة تمام نماي اعتقادات اخلاقي طبقة فرداست جامعة آن روزگار
دانست. نويسنده كه خود را در جرگة اين طبقه و مدافع حقوق آنان ميداند، با
آگاهيهايي كه داشته، به خوبي توانسته است نظريات اخلاقي و سياسي اين طبقه را در
قالب حمايت از اخلاق جامعه بيان كند و همه را به پيروي از آن فراخواند. گويا مؤلّفْ
اين كتاب را بيش از يك بار تحرير كرده است. بر حسب آگاهيهايي كه مُشار به دست
ميدهد، كتاب ياد شده تاكنون 3 بار به چاپ رسيده است: 1301ق/1884م، حدود 1305ق/1888
و 1322ق/1904م در ضمن مجموعهالبلاغه. اين مجموعه از 2 كتاب نويسنده تشكيل يافته
است: آداب ناصري و ديوان مظّفري؛ كتاب اخير منظوم و در مدح مظفرالدين شاه است.
مآخذ: آقابزرگ، الذّريعه، 1/31، 26/13؛ بامداد، مهدي، تاريخ رجال ايران، تهران،
زوّار، 1347ـ1353ش، 2/435ـ436، 3/296ـ297؛ خلوتي، محمدابراهيم محلاتي، آداب ناصري،
تهران، مطبعة دارالفنون، جم ؛ مُشار، خانبابا، فهرست چاپي فارسي، 1/53؛ همو،
مؤلفين كتب چاپي، 4/4552.
سيدعلي آل داود