ابن عربشاه ، ابونصر - دائرة المعارف بزرگ اسلامی جلد 4

ابن عربشاه ، ابونصر

جلد: 4

نويسنده: محمد هادي موذن جامي

شماره مقاله:1504

اِبْن ِ عَرَبْشاه ، ابونصر هبةالله عبدالوهاب بن احمد حاج طرخانى (18 شوال 813 - 15 رجب 901ق /13 فورية 1411-30 مارس 1496م )، ملقب به تاج الدين ، فقيه و اديب حنفى . وي در حاج طرخان (آستاراخان ) به دنيا آمد و در نوجوانى با پدرش ، ابن عربشاه بزرگ ، به توقات (واقع در تركية فعلى ) و از آنجا به شام رفت . عربى و فقه را نزد پدر آموخت و از قاضى شهاب الدين ابن حَبّال و عايشه دختر شرائحى و نيز از ابن حجر عسقلانى حديث شنيد. همچنين در دمشق «فرائض » را از شهاب الدين احمد حمصى فراگرفت و ارجوزه اي در اين زمينه به نام روضة الرائض سرود. در 850ق حج گزارد و پس از آن مدتى در دمشق و قاهره نيابت قضا را برعهده داشت ، سپس در 884ق قضاي دمشق را برعهده گرفت ، اما در 885ق از كار بركنار شد. آنگاه به قاهره رفت و پس از مدت كوتاهى به تدريس فقه در مدرسة صرغتمشيه مشغول شد. و سرانجام در همانجا درگذشت (سخاوي ، 5/97؛ ابن اياس ، 3/319؛ ابن طولون ، 234؛ غزي ، 1/258). از شاگردان او مى توان علاءالدين صيرفى و محيوي مصري قبايى را نام برد. سخاوي نيز شفاءالكليم و بعضى از آثار ابن عربشاه را از او شنيده است (سخاوي ، همانجا). تميمى (1/500) دانش او را نزديك يا برابر با دانش پدرش دانسته و مهارت او را در صناعت او را در صناعت توقيع در كتابت ، ستوده است .

ابن عربشاه اشعار بسياري سروده و غالب كتابهايش را به نظم در آميخته است . ابن طولون (همانجا) شعر او را ستوده ، اما تميمى (همانجا) ابياتى از او آورده و اشعار خوب او را اندك شمرده است .

آثار خطى

1. الارشاد المفيد لخالص التوحيد يا الارشاد فى الاعتقاد، شعري است در حدود 300 ،1بيت كه نسخه اي از آن در كتابخانة طلسية حلب موجود است (جامعه ، 15(1)/252-253)؛

2. اشرف الانساب نسب افضل الانبياء و اعظم الاحباب ، در بحر رجز كه در ربيع الاول 888 سروده شده و شامل 33 بيت در مدح پيامبر اسلام (ص ) است . نسخه اي ازآن در برلين نگهداري مى شود ( آلوارت ، شم 2531 )؛

3. اشرف الرسائل و اظرف المسائل ، در بحر رجز كه در 892ق سروده شده و شامل 125 بيت دربارة فرزندان ، زنان و اصهار پيامبر (ص ) است (همان ، شم 8160 )؛

4. تحرير تنقيح البيان فى تقرير توضيح مسائل خامس الاركان (الحج )، كه نسخه اي از آن در كتابخانة خالدية بيت المقدس موجود است (مخلص ، 4/411)؛

5. تضرع العبد الذليل لرّبه ِ المولى الجليل ، تخميس الوسيلة العظمى . موعظه اي است به شعر در بحر بسيط كه قسمتى از آن را الغاية القصوي و نهاية الا´مد الا´قصى ناميده است ( آلوارت ، شم 7923(5) ,(1 )8160 )؛

6. الجلالية العظمى فى التوحيد الا´سنى ، كه در 893ق سروده شده است (همان ، شم (4 )7923 )؛

7. الجوهرة الوضيّة تخميس القصيدة الشريفة العلويّة، كه در ذيقعة 900ق سروده شده و در باب مناجات اميرالمؤمنين على (ع ) است . نسخه اي از آن در گوتا نگهداري مى شود ( پرچ ، 29 /1 )؛

8. رسالة الا´نجاب فى ذكر الخلافة لا´فضل الا´صحاب ، رساله اي است منظوم در حدود 150 بيت كه در شعبان 892 سروده شده ( آلوارت ، شم 9697 )؛

9. رساله اي در شرح حال پدر خود كه نسخه اي از آن در كتابخانة خالديه موجود است (مخلص ، همانجا)؛

10. روضة الرائض فى علم الفرائض ، كه خود او شرحى نيز بر آن داشته است (سخاوي ، 5/97). طلس در مجلة المجمع (20/444) آن را شرح منظومه اي در فرائض به نام التاجيّة فى نظم السراجيّة معرفى كرده است ؛

11. شرب رياض التعبيد، زلال مُزن التوحيد، در اصول دين ، نسخه اي از آن در گوتا ( پرچ ، همانجا) مضبوط است ؛

12. شفاء الكليم بمدح النبى الكريم ، اثري است منظم كه در 872ق سروده شده و نسخه اي از آن در كتابخانة گوتا ( پرچ ، شم موجود است (مخلص ، 4/410)؛

13. كشف الكروب ، ذكراولياءِالله علاّم الغيوب ، در ذكر برخى صالحان به نثر و نظم در 4 صفحه ( پرچ ، )؛ I/30

14. تنزيه الموحّد، لاميّه اي است دربارة توحيد كه نسخه اي از آن در خالديه موجود است (مخلص ، 4/411)؛

15. لطائف الحكم ، مجموعة شعرهاي مثل گونه است كه نسخه اي از آن در برلين نگهداري مى شود ( آلوارت ، شم 8187 )؛

16. مرشد الناسك (السالك ) لا´داءِ المناسك ، در 200 ،1بيت و مضبوط در خالديه (مخلص ، 4/410) و در گوتا ( پرچ ، همانجا)؛

17. مفرّج الشدّة، تضمينى است از قصيدة معروف البردة بوصيري مشتمل بر 440 بيت كه آن را در محرم 897 سروده است ( آلوارت ، شم 7822 )؛

18. نونية فى الوحيد، كه در خالديه موجود است (مخلص ، همانجا). علاوه بر آثار مذكور قطعاتى پراكنده نيز از شعر و نثر او در كتابخانة گوتا ( پرچ ، شم موجود است .

آثار يافت نشده

1. الجوهر المنضّد فى علم الخليل بن احمد؛

2. دلائل الانصاف ، در فقه و در بيش از 25 هزار بيت ؛

3. فتح (نفح ) العبير من فتح الخبير فى علم التعبير، منظومه اي است در حدود 4 هزار بيت (سخاوي ، 5/97- 98؛ قس : تميمى ، همانجا؛ زركلى ، 4/180)؛

4. المنح المعظّمة فى نظم مسائل المقدمة (حاجى خليفه ، 2/1796)، كه مقدمة ابوليث نصر بن محمد سمرقندي را در آن به نظم درآورده است .

مآخذ

ابن اياس ، محمد، بدائع الزهور، به كوشش محمد مصطفى ، قاهره ، 1404ق / 1984م ؛ ابن طولون ، محمد، الثغر البسام (قضاة دمشق )، به كوشش صلاح الدين منجد، دمشق ، 1956م ؛ تميمى ، تقى الدين ، التراجم السنيّة، نسخة عكسى موجود در كتابخانة مركز؛ جامعه ، خطى ؛ حاجى خليفه ، كشف ؛ زركلى ، اعلام ؛ سخاوي ، محمد، الضوء اللامع ، قاهره ، 1354ق ؛ طلس ، اسعد، «دوركتب فلسطين و نفائس مخطوطاتها»، مجلة المجمع العلمى العربى ، دمشق ، 1364ق /1945م ؛ غزي ، محمد، الكواكب السائرة، به كوشش جبرائيل سليمان جبور، بيروت ، 1945م ؛ مخلص ، عبدان ، «نفائس الخزانة الخالدية فى القدس الشريف »، مجلة المجمع العلمى العربى ، دمشق ، 1342ق /1924م ؛ نيز:

Ahlwardt; Pertsch.

محمدهادي مؤذن جامى