جلد: 4نويسنده: علي رفيعي شماره مقاله:1508اِبْن ِ عَرَفه ، ابوعبدالله محمد بن محمد وَرعَمّى (716-803ق / 1316-1401م )، فقيه مالكى در تونس در عهد حَفْصيان . برخى تولد او را در 717ق نوشته اند (ابن قاضى مكناسى ، 2/283). وي در تونس زاده شد (سيوطى ، 1/229) و همانجا به تحصيل پرداخت . فقه را نزد ابوعبدالله محمد بن عبدالسلام ، ابو عبدالله محمد بن هارون ، محمد بن حسن زبيدي ، ابوعبدالله ابلى ، محمد بن محمد بن حسين بن سَلَمة انصاري فراگرفت . صحيح بخاري و صحيح مسلم را از ابوعبدالله محمد بن جابر وادي آشى شنيد و از او روايت كرد و اجازه گرفت و قرائت را نيز از محمد بن محمد بن سلمة مذكور آموخت (ابن فرحون ، 2/331). سخاوي (9/240) فهرستى از مشايخ وي را به دست داده است . ابن فرحون كه به نظر مى رسد راجع به ابن عرفه به سبب نفوذ بسيارش در دربار تونس راه مبالغه پيموده ، وي را سرآمد اقرانش در دانشهاي گوناگون دانسته است (2/331، 332) و سيوطى او را مجدّد سدة 8ق /14م دانسته است (باباتنبكتى ، 274). شهرت علمى وي باعث شد كه دانش پژوهان از اطراف و اكناف براي استفاده نزد او بيايند. تا آنجا كه نوشته اند كمتر عالم و قاضيى در تونس در آن زمان مى توان يافت كه از ابن عرفه دانش نياموخته باشد (ابن فرحون ، 2/332؛ باباتنبكتى ، 279). از شاگردان معروف وي ابوالعباس احمد بن حسن ابن قنفذ است كه به تصريح خود (ابن قنفذ، 380) در 777ق /1375م در جامع زيتونه در درس او شركت كرده است . ابن حجر (4/337) نيز نوشته است كه ابن عرفه هنگامى كه در مكه بوده به وي اجازة نقل حديث داده است . وي شاگردان و راويان ديگري نيز داشت (نك: ابن قاضى شهبه ، 3/84؛ باباتنبكتى ، همانجا؛ ابن مريم ، 200-201). در 750 يا 756ق به امامت جامع زيتونه منصوب و در 772ق به عنوان خطيب آنجا انتخاب شد و به افتاء پرداخت (بابا تنبكتى ، 274، 277؛ ابن قنفذ، همانجا). ابن عرفه در 792ق /1390 م هنگام سفر حج در مصر مورد احترام ملك الظاهر قرار گرفت (ابن فرحون ، 2/332-334). ابن جزري (2/243) نوشته است كه در آن سال در قاهره با وي ملاقات كرده است . ابن حجر در رفتن حج و بازگشت به قاهره با وي همسفر بوده و ابن عرفه به او و فرزندانش اجازة روايت داده است . او احتمالاً به اسكندريه نيز رفته است (نك: وزير، 1(3)/578). ابن عرفه سرانجام در 793ق به تونس بازگشت (ابن جزري ، همانجا) و 10 سال بعد در همانجا وفات يافت (وزير، 1(3)/582). از نكات قابل توجه دربارة ابن عرفه مخالفت شديد وي با ابن خلدون است كه به گفتة همين مورّخ به سبب حسادت به برتري علمى ابن خلدون بوده است (ص ، 249-362). سرانجام ابن عرفه در مخالفت خود پافشاري كرد و در سعايت از ابن خلدون نزد سلطان با مخالفان وي همداستان شد و توفيق نيافت (نك: همانجا). برخى اقوال فقهى وي را وزير سراج در الحلل السندسية (1(3)/597، 605، 606، 610) گرد آورده است . او گاهى شعر نيز مى سروده و ابياتى از او را سخاوي (9/242)، داوودي (2/239)، ابن قاضى مكناسى (2/281-283) و باباتنبكتى (ص 275، 279) نقل كرده اند.
آثار
الف - چاپى
1. الحدود الفقهية. شرح اين رساله از محمد بن قاسم رصّاع با عنوان الهداية الكافية الشافية لبيان حقائق ابن عرفة الوافية در 1317ق در فاس و در 1319ق در قاهره منتشر شده است ؛ 2. المختصر الكبير، در فقه مالكى كه تأليف آن را در 786ق به انجام رسانيده است (بابا تنبكتى ، 277؛ زركلى ، 7/43). زركلى (همانجا) بدون اشاره به محل و سال آن يادآور شده كه اين كتاب به چاپ رسيده است . 3 نسخة خطى نيز از اين كتاب به شماره هاي 375، 376 و 377 در كتابخانة قرويين فاس موجود است (فاسى ، 1/369-372).
ب - خطى
1. الشامل ، كه ظاهراً با المختصر الشامل فى اصول الدين و مختصر فى علم الكلام يكى است . نسخه هايى از آن در همان كتابخانه (فاسى ، 2/372-373)، در دارالكتب مصر (سيد، خطى ، 2/2) و كتابخانة عاطف افندي (همو، فهرس المخطوطات المصورة، 1/138) در استانبول موجود است ؛ 2. الطرق الواضحة فى عمل المناصحة، كه نسخه اي از آن در كتابخانة گوتا ( پرچ ، شم وجود دارد (براي ديگر آثار خطى وي ، نك: II/347 GAL,S, II/319; .(GAL,
مآخذ
ابن جزري ، محمد، غاية النهاية، به كوشش گ . برگشترسر، قاهره ، 1352ق / 1933م ؛ ابن حجر، احمد، انباه الغمر، حيدرآباد دكن ، 1390ق / 1970م ؛ ابن خلدون ، التعريف ، بيروت ، 1979م ؛ ابن فرحون ، ابراهيم ، الديباج المذهب ، به كوشش محمد احمدي ابوالنور، قاهره ، 1974م ؛ ابن قاضى شهبه ، ابوبكر بن احمد، طبقات الشافعية، به كوشش عبدالعليم خان ، حيدرآباد دكن ، 1391ق /1978م ؛ ابن قاضى مكناسى ، احمد، درة الحجال ، به كوشش محمد احمدي ابوالنور، قاهره ، 1972م ؛ ابن قنفذ، احمد، الوفيات ، به كوشش عادل نويهض ، بيروت ، 1983م ؛ ابن مريم ، محمد، البستان ، به كوشش محمد بن ابى شنب ، الجزائر، 1326ق /1908م ؛ باباتنبكتى ، احمد، نيل الابتهاج در حاشية الديباج المذهب ابن فرحون قاهره ، 1351ق ؛ داوودي ، محمد، طبقات المفسرين ، بيروت ، 1983م ؛ زركلى ، اعلام ؛ سخاوي ، محمد، الضوء اللامع ، قاهره ، 1355ق ؛ سيد، خطى ؛ همو، فهرس المخطوطات المصورة، قاهره ، 1954م ؛ سيوطى ، بغية الوعاة، به كوشش محمد ابوالفضل ابراهيم ، قاهره ، 1384ق ؛ فاسى ، محمد عابد، فهرس مخطوطات خزانة القرويين ، دارالبيضاء، 1399ق /1979؛ وزير سراج ، محمد، الحلل السندسية، به كوشش محمد حبيب هيله ، تونس 1970م ؛ نيز: ; GAL,S; Pertsch. على رفيعى
لطفا منتظر باشید ...
