ابن علان، شهاب الدين - دائرة المعارف بزرگ اسلامی جلد 4

ابن علان، شهاب الدين

جلد: 4

نويسنده: نجيب مايل هروي

شماره مقاله:1534

اِبْن ِ عَلاّن ، شهاب الدين احمد بن ابراهيم بن محمد علان شافعى (975- رمضان 1033ق /1567- ژوئن 1624م )، از صوفيان نقشبندي كه به استناد نسب نامه اي منظوم كه خودش سروده ، نسبتش با 20 واسطه به ابوبكر مى رسيده است و به همين جهت او را «صديقى » نيز ناميده اند (محبى ، 1/157). از نسب نامة مذكور برمى آيد كه بعضى از اجداد او در ايران مى زيسته اند، چنانكه جد چهارمش على بن مباركشاه از دانشمندان مشهور شيراز در سدة 8ق به شمار مى رفته است . اينكه ابن علان زبان فارسى را هم مى دانسته است (نك: خانى ، 3)، از پيوند او با ايران و به تعبيري ديگر از ايرانى بودن او حكايت دارد. اگر درست باشد كه وي در مكه به دنيا آمده است (زركلى ، 1/88)، بدون ترديد مى بايست كه مهاجرت خانواده اش از ايران و اقامتشان در مكه به روزگار پدرش ابراهيم و يا جدش محمد علان اتفاق افتاده باشد، زيرا او خود زبان فارسى را چنان خوب مى دانسته كه به ترجمة آثار مكتوب آن پرداخته است (نك: بخش آثار) و اين نكته حاكى از آن است كه وي در خانواده اي پرورش يافته بوده كه به فارسى آشنايى كامل داشته و بدان تكلم مى كرده اند. از مراتب و مراحل اولية تحصيلات علمى او اطلاعى در دست نيست ، اما به اعتبار قول محبى (1/157- 158) كه او را در زمرة دانشمندان بلند مرتبه به شمار آورده و هم به لحاظ آنكه برادرزاده اش محمد على به نزد او قرائت قرآن ، حديث ، فقه ، و تصوف آموخته است ( نامة دانشوران ، 4/432)، مى توان گفت كه وي پيش از گرايش به تصوف به تحصيل علوم دينى اهتمام داشته و آنگاه دست ارادت به تاج الدين بن زكريا عثمانى نقشبندي (د 1050ق ) داده و معارف صوفيه را در طريقة نقشبندي از او فراگرفته و به مقام شيخى و ارشاد رسيده است (محبى ، 1/157؛ خانى ، همانجا؛ بغدادي ، 1/244). وي در مكه وفات يافت و در جانب غربى مزار خديجه (ع ) به خاك سپرده شد (محبى ، 1/158).

آثار

از نوشته هاي ابن علان كه بيشتر شرحهايى است بر چند قصيده و سخنان صوفيان پيشين ، برمى آيد كه وي اگرچه به قول محبى به مقام پيشوايى در تصوف رسيده بود، اما اين نظر دربارة او به جنبة عملى وي در تصوف ارتباط دارد نه به وجهة علمى و يافته هاي برخاسته از مواجيد و اذواق صوفيانه . آثار ابن علان به اين قرار است :

الف - چاپى

1. شرح قصيدة ابن بنت المَيْلَق ، شرحى است بر قصيدة صوفيانه محمد بن عبدالدائم بن محمد بن سلامة شاذلى كه در مصر (1305ق ) به چاپ رسيده است ؛

2. شرح قصيدة ابن مَدْيَن ، شرحى است بر قصيده اي مشهور از شعيب بن الحسن مغربى تلمسانى كه همراه با شرح پيشين منتشر شده است .

ب - خطى

1. رسالةفى الطريقةالنقشبندية، در بيان آداب خانقاهى و احوال مشايخ نقشبنديه كه مؤلف با ذكر احوال پيرش تاج الدين ، آن را شروع كرده است . هر چند محبى (همانجا) و بغدادي (1/156) متذكر نشده اند كه اين كتاب تعريبى است از مقامات خواجه بهاءالدين نقشبند، تأليف صلاح بن مبارك بخارايى و مشهور به انيس الطالبين و عدّة السالكين (نك: منزوي ، 11/808)، اما مى توان به استناد قول خانى (همانجا) پذيرفت كه اين اثر ترجمة انيس الطالبين است با اضافاتى از ابن علان ، در احوال مشايخ نقشبنديه كه پس از روزگار صلاح بخارايى در اين طريقه علم شده اند. نسخه اي از اين كتاب در معهدالتراث حلب موجود است (كمال ، 62)؛

2. شرح حكم ابى مدين ، شرحى است كه در آن از عادات و آداب خانقاهى سخن رفته است . اينكه زركلى (1/88) تأليفى به عنوان «شرح الحكم العطائية» به او نسبت داده ، سهو است و بى شك همين اثر اوست كه محبى (همانجا) آن را «شرحى مفيد» به شمار آورده است . از اين شرح ، دو نسخه شناسايى شده است : يكى در ظاهريه (ظاهريه ، 1312) و ديگري در برلين ( آلوارت ، شم 8681 )؛

3. شرح قصيدة ابن الجليل فى التصوف . نسخه اي از آن در ظاهريه موجود است (كحاله ، 35)؛

4. شفاء الاسقام ، رساله اي است در طب كه يك نسخه از آن به خط مؤلف ، مورخ 1004ق در كتابخانة احمد ثالث استانبول موجود است (ششن ، 88).

ج - يافت نشده

1. شرح رسالة الشيخ الدمشقى ، شرحى بوده است در توحيد به روش صوفيه (محبى ، بغدادي ، همانجاها)؛

2. شرح قصيدة السودي (محبى ، 1/157)؛

3. شرح قصيدة الشهر زوري (محبى ، 1/158). علاوه بر اينها، باسلامه (ص 100) در گفت و گو از تاريخ كعبه ، مطالبى را به نقل از احمد بن علان آورده است كه بى شك از برادرزادة او، يعنى محمدعلى است كه او هم به ابن علان مشهور بوده و كتابى در تاريخ عمارت بيت الله داشته است (قس : نامة دانشوران ، 4/431).

مآخذ

باسلامه ، حسين عبدالله ، تاريخ الكعبة المعظمة به كوشش عمر عبدالجبار، قاهره ، 1384ق /1964م ؛ بغدادي ، هديه ؛ خانى ، محمد، الحدائق الوردية فى حقائق أجلاء النقشبندية، قاهره ، 1306ق ؛ زركلى ، اعلام ؛ ششن ، رمضان ، فهرس مخطوطات الطب الاسلامى فى مكتبات تركيا، استانبول ، 1404ق /1984م ؛ ظاهريه ، خطى (تصوف )؛ كحاله ، عمررضا، المستدرك على معجم المؤلفين ، بيروت ، 1406ق ؛ كمال ، محمد، فهرس المخطوطات المودعة فى خزانة معهد التراث العلمى العربى ، حلب ، 1400ق /1980م ؛ محبى ، محمد، خلاصة الاثر، قاهره ، 1284ق ؛ منزوي ، خطى مشترك ؛ نامة دانشوران ، قم ، دارالفكر؛ نيز:

Ahlwardt.

نجيب مايل هروي