جلد: 4نويسنده: شماره مقاله:1584اِبْن ِ فَحّام ، ابوالقاسم عبدالرحمان بن عتيق بن خلف ِ صقلّى قرشى (422 يا 425 - ذيقعدة 516ق /1031 يا 1034 - ژانوية 1123م )، مقري اسكندريه . از آغاز زندگى او اطلاعات دقيقى در دست نيست . وي ظاهراً در صقليه (سيسيل ) تولد يافته ، از خاندانى قرشى الاصل از عربهاي مهاجر به آن ديار بود. او در حدود 438ق كه حداكثر 16 سال داشت ، ديار خود را ترك كرده ، عازم مشرق شد (قس : قفطى ، 2/164). ابن فحام در همان سال وارد قاهره شد و در آنجا به فراگيري قرائت پرداخت . از مشايخ وي مى توان مقربانى چون ابراهيم بن اسماعيل مالكى ، احمد بن سعيد بن نفيس ، نصربن عبدالعزيز فارسى و عبدالباقى ابن فارس را نام برد (نك: قفطى ، همانجا؛ ابن جزري ، غاية، 1/374). به گفتة قفطى (2/165) او از طاهر بن احمد بن بابشاذ نيز در نحو بهره برد (قس : ابن جزري ، همانجا). وي در 454ق /1062م قاهره را ترك گفت (نك: قفطى ، همانجا). تنها مى دانيم كه ابن فحام بخش قابل توجهى از باقى عمر خود و شايد تمام آن را، در اسكندريه گذرانده است (نك: همانجا؛ ذهبى ، سير، 19/388). در آنجا وي بر مسند اقراء نشست و جمعى از جمله ابوطاهر احمد بن محمد سلفى ، عبدالرحمان بن خلف الله بن عطيه ، يحيى بن سعدون قرطبى و عثمان بن على سرقوسى از او قرائت آموختند (ابن جزري ، همانجا؛ نيز: ياقوت ، 12/130). ذهبى و ابن جزري متذكر شده اند كه رياست مقريان در اسكندريه به سبب علو سند و عمق دانش از آن او بود (نك: ذهبى ، معرفة، 1/383؛ ابن جزري ، همانجا) و اين نشان مى دهد كه ابن فحام بر ديگر اقران خود در اسكندريه چون حسن بن خلف ابن بليمه (د 514ق ) مؤلف تلخيص العبارات تفوق داشته است (در مورد ابن بليمه ، نك: ابن جزري ، همان ، 1/211). مهم ترين اثر ابن فحام كه موجب شهرت او گشته كتاب التجريد لبغية المريد، در قرائات هفتگانه است كه طى قرون متمادي همواره بين اهل قرائت متداول بوده و ايشان با سلسله هاي متصل آن را روايت مى كرده اند (نك: ابن جزري ، النشر، 1/75-77، 99، 172؛ بلوي ، 118؛ رودانى ، 151). ابن جزري التجريد را از مشكل ترين كتب قرائت دانسته و لذا در كتابى با عنوان التقييد فى الخلف بين الشاطبية و التجريد، غوامض كتاب را حل كرده است (نك: ابن جزري ، غاية، 1/374- 375). ابن جزري ضمن اينكه در مورد روايت ورش از نافع و خلف از حمزه سند ابن فحام را بر ديگر اسنادي كه در اختيارش بود، ترجيح داده است (نك: تحبير، 22، 31)، در مورد اول متذكر شده كه در روزگار وي سند مذكور كم واسطه ترين سند بوده است (همان ، 22). از كتاب التجريد نسخه هاي متعدد در كتابخانه هاي ازهريه (ازهريه ، 1/65)، مكرم ( فهرس مكتبة مكرم ، 121)، معهد دمياط (نك: زركلى ، 3/316) و گارت (حتى ، شم و غير آن موجود است (نيز نك: پرتسل ، 30 ؛ .(GAL,I/518 ديگر اثر ابن فحام كه كمتر مورد توجه بوده ، مفردة يعقوب ، دربارة قرائت يعقوب حصرمى از قاريان دهگانه است كه مورد استفادة ابن جزري در النشر (1/77، 180-183) قرار گرفته و نسخه اي از آن در كتابخانة نور عثمانيه موجود است (نك: پرتسل ، .(46 به علاوه بايد يادآور شد كه نسخه اي با عنوان مختصر اسانيد ابن فحام اختصار احمد بن جعفر غافقى در 8 برگ در كتابخانة ظاهريه نگهداري مى شود (نك: فهرس مجاميع ، 18-19). همچنين ابن فحام به عنوان راوي در سند الروضة ابو على مالكى واقع شده (نك: ابن جزري ، النشر، 1/74، 75) و يكى از تحريرهاي شرح مقدمة ابن بابشاذ را به املاي استاد تدوين نموده است (نك: قفطى ، 2/165).
مآخذ
ابن جزري ، محمد، تحبير التيسير، بيروت ، 1404ق ؛ همو، غاية النهاية، به كوشش گ . برگشترسر، قاهره ، 1352ق ؛ همو، النشر، به كوشش على محمد ضباع ، قاهره ، كتابخانة مصطفى محمد؛ ازهريه ، فهرست ؛ بلوي ، احمد، الثبت ، به كوشش عبدالله عمرانى ، بيروت ، 1403ق /1983م ؛ ذهبى ، محمد، سيراعلام النبلاء، به كوشش شعيب ارنؤوط و ديگران ، بيروت ، 1406ق ؛ همو، معرفة القراء الكبار، به كوشش محمد سيد جاد الحق ، قاهره ، 1387ق /1967م ؛ رودانى ، محمد، صلة الخلف ، به كوشش محمد حجى ، بيروت ، 1408ق /1988م ؛ زركلى ، اعلام ؛ فهرس مجاميع المدرسة العمرية، به كوشش ياسين محمد سواس ، كويت ، 1408ق /1987م ؛ فهرس مكتبة مكرم ، قاهره ، 1351ق /1933م ؛ قفطى ، على ، انباه الرواة، به كوشش محمد ابوالفضل ابراهيم ، قاهره ، 1371ق /1952م ؛ ياقوت ، ادبا؛ نيز: ; Hitti, Ph. K. et al., Descriptive Catalog of the Garrett Collection, Princeton 1938; Pretzl, O., X Die Wissenschaft der Koranlesung n , Islamica. Leipzig, 1934, vol. VI. بخش علوم قرآنى و حديث
لطفا منتظر باشید ...
