جلد: 4نويسنده: ابوالحسن ديانت شماره مقاله:1590اِبْن ِ فُرات ، ناصرالدين محمد بن عبدالرحيم بن على بن حسن بن محمد بن عبدالعزيز بن محمد مصري حنفى (735-29 رمضان 807ق / 1335-2 آوريل 1405م )، فقيه ، مورخ و خطيب مدرسة معزّية قاهره . وي در خانواده اي فقير در قاهره زاده شد و همانجا درگذشت . از خردي در طلب علم برآمد و از كسانى چون ابوالفرج بن عبدالهادي و ابوبكر بن صناج ، راوي دلائل النبوة حديث شنيد و از حافظ ذهبى ، ابوالحسن بندينجى و گروهى ديگر اجازة روايت يافت . از كتاب شفا، تأليف قاضى عياض و ثواب الا¸دم ، تأليف ابن عبدالهادي حديث نقل مى كرد (ابن حجر، 5/268-269). وي مسلمانى معتقد و مؤمن بود، ولى استعمال بعضى كلمات در نوشته هايش ، نشانگر آن است كه نسبت به پيروان ساير اديان و مذاهب خشن بوده است (شمّاع ، 4(1)/ «ع »). ابن فرات شيفتة تاريخ بود و همواره به نوشتن مطالب تاريخى اشتغال داشت . يادداشتهاي خود را در دفترهايى كه شمار آن را صد جلد گفته اند، گرد آورد. آنگاه چكيدة اين مطالعات را در كتابى در حدود 20 جلد، موسوم به تاريخ الدول و الملوك ، معروف به تاريخ ابن الفرات نگاشت (سخاوي ، 8/51؛ .(GAL,II/62 اين تاريخ مشتمل بر حوادث سدة ششم تا زمان مؤلف است كه به ترتيب معكوس نوشته شده ، بدين معنى كه مؤلف از قرن هشتم آغاز كرده ، سپس به ذكر وقايع قرن هفتم ، و بعد قرن ششم پرداخته است . وي حوادث قرن پنجم و چهارم را نيز شروع كرده بود، ولى مرگش فرا رسيد و كارش ناتمام ماند (ابن حجر، 5/268؛ ابن عماد حنبلى ، 7/72). چنين پيداست كه او وقايع مربوط به 3 سال نخست سدة 9ق را نيز مسوّده كرده بود، ولى دست نوشتة وي به دليل بى توجهى پسرش فروخته شد (سخاوي ، همانجا). در هر حال نسخه اي كه امروزه در دست است ، صرف نظر از پاره اي افتادگيها، حوادث بين سالهاي 501 -799ق /1107-1396م را در بر مى گيرد. ابن فرات در اين تاريخ ، به رسم مؤلفان زمان خود، حوادث را برحسب سالها ذكر كرده و در پايان هر سال وفيات رجال را بر آن افزوده است و به طوري كه خود در آغاز مجلّد مربوط به حوادث قرن ششم آورده ، دربارة جلوس خليفه و صفات او، وفات يا خلع او، تصرّف شهرها و سرزمينهاي پادشاهان اسلامى ، عزل قضات و وزرا و حكّام و سبب آن ، اخبار مربوط به پادشاهان ، امرا، سرداران ، اشراف ، علما، فقها، نحويين و شعرا و تاريخ و محل تولدشان ، آنچه مى دانسته ، نقل كرده است (فلوگل ، )؛ II/47 برخى از نويسندگان ، نوشته اش را داراي اغلاط فاحش و عباراتش را عاميانه خوانده اند (ابن حجر؛ سخاوي ، همانجاها). ناصرالدين با وجود عنايت به ادبيّات ، اعم ّ از شعر و نثر، و توجه به ادبا و جمع آوري و ارائة شواهد شعري از هر حادثه و تدريس نصوص ادبى ، داراي يك سبك خاص ادبى نبود (شمّاع ، همانجا). قرائت متن كتاب ، بدون مراجعه به مأخذ مورد استناد مؤلّف ، كار دشواري است . طرز املاي كلمات و مسامحه و سهل انگاري در نقطه گذاري بر حروف و تعيين حركت كار را بر خواننده مشكل مى سازد و باعث اختلاط معانى جملات مى گردد (زريق ، 9(1)/ «م »؛ شمّاع ، 4(1)«ن - ع »). در ذكر مطالب به اطاله و تفصيل بيش از حدّ لزوم و تكرار پرداخته و برخى از حوادث را روزبه روز دنبال كرده است ، چندان كه جزء اول از جلد نهم آن تنها مربوط به حوادث 4 سال از 789 تا 792ق است (زريق ، 9(1)/ «ل »). با اينهمه ، تاريخ ابن فرات ، كتابى ارزشمند است ، زيرا نويسنده خود شاهد برخى حوادث بوده ، گاه نيز در آن شركت داشته است . وي حوادث را با صداقت و صراحت ذكر كرده است (شمّاع ، 4(1)/ «ع »؛ زريق ، 9(1)/«ل »). مهم ترين نسخة خطى اين تاريخ ، در 9 مجلد در كتابخانة وين نگهداري مى شود كه اغلب ِ قطعات آن به خط خود مؤلف است و مربوط مى شود به اخبار و حوادث اوّل محرّم 501 تا اوّل محرّم 799ق /22 اگوست 1107- 5 اكتبر 1396م . فلوگل دربارة اصيل بودن اين نسخه به تفصيل دلايلى مى آورد. اين نسخه كامل نيست و بعضى از مواضع آن مثلاً در جلد 4، حوادث بين سالهاي 568 - 585ق /1172- 1189م و سال 589ق /1193م و از جلد 5، حوادث بين سالهاي 625 - 659ق /1227-1260م از ميان رفته است ، اما اثري مشتمل بر وقايع بين سالهاي 639 -659ق /1241-1260م در كتابخانة واتيكان موجود است كه ولسترنج ، مورخ انگليسى ، معتقد است جزئى از تاريخ ابن فرات مى باشد و دلايلى بر اصالت آن ذكر مى كند. دلاويدا نيز در فهرستى كه بر مخطوطات عربى اسلامى موجود در كتابخانة واتيكان فراهم آورده ، به اصالت آن اشاره كرده است (زريق ، 9(1)/«ي »). قسمتهاي خالى مربوط به سالهاي 625 تا 638ق /1227-1241م نيز با پيدا شدن مجلدي در مراكش كه نسخة عكسى آن براي دانشگاه آمريكايى بيروت ، ناشر مجلدات تحرير شده به وسيلة زريق ، فرستاده شد، پرشده است ( 2 EI). احمد تيمور پاشا عكس نسخة موجود در وين را فراهم آورده و با ذكر مقدمه اي كوتاه دربارة مؤلف و كتاب و بررسى منابع و مآخذي كه ابن فرات به آنها استناد كرده ، و نيز آنچه از نسخه ساقط شده و يا تقدم و تأخري كه در آن روي داده ، ضمن تأييد اينكه نسخة اصلى به خط مؤلف است ، براي حوادث و وفيات فهرستى ترتيب داده است . اين نسخة عكسى با مقدمه و فهرست تيمور پاشا امروز در دارالكتب مصر موجود است ؛ GAL,S,II/49) زريق ، همانجا). هريك از مجلدات موجود در وين و واتيكان براي سهولت در استفاده از آنها به دو بخش تقسيم شده است (زريق ، همانجا). در بين كتب خطى كتابخانة ملى پاريس ، يك جلد از تاريخ ابن فرات ، به شمارة 1595 موجود است كه اخبار و حوادث مذكور در آن از 11ق /632م آغاز و به اواسط 19ق /640م پايان مى يابد. ظاهراً اين نسخه ، مسودة اصلاح شدة خود مؤلف است كه براي استفادة شخصى نوشته بوده است . نسخة ديگري نيز به شمارة 1596 در همان كتابخانه موجود است كه خلاصه اي است از تاريخ ابن فرات همراه با ترجمة فرانسوي آن (مربوط به حوادث بين سالهاي 664 -690ق /1266- 1291م ). نسخه برداري و تلخيص و ترجمة اين كتاب به وسيله م . ژوردن صورت گرفته است ( دوسلان ، .(I/301 در مجموعة كتب شارل شفر در همين كتابخانه ، كتاب خطى ديگري هست ، تحت عنوان الطريق (يا التاريخ ) الواضح المسلوك الى معرفة تراجم الخلفاء و الملوك . بلوشه اين كتاب را جلد نهم يا هشتم از تاريخ ابن فرات مى داند كه از اخبار شاهان ساسانى شروع شده و به شعراي زمان جاهليت پايان مى يابد ؛ GAL,S,II/49) زريق ، 9(1)/«ك »). كتابى نيز با همين عنوان در موزة بريتانيا شناخته شده كه مشتمل بر اخبار عهد قديم ، از شيث تا اسحاق است (زريق ، همانجا). قسمتهائى از كتاب تاريخ ابن فرات كه تاكنون به چاپ رسيده ، به شرح زير است : الف - جلد 4 شامل دو قسمت : بخش اول ، حوادث بين سالهاي 563 -586ق / 1168-1190م و بخش دوم ، حوادث بين سالهاي 587 -599ق /1191-1203م . ب - جلد 5 (بخش اول )، مربوط به حوادث بين سالهاي 600 - 615ق /1204- 1218م . جلدهاي 4 و 5 به اهتمام شماع ، به چاپ رسيده است . ج - جلدهاي 6 و 7 مربوط به حوادث بين سالهاي 672 - 696ق / 1274-1297م به كوشش زريق و نجلا عزّالدّين به چاپ رسيده است . د - جلدهاي 7-9 (در 4 جزء)، يك بار به اهتمام زريق و بار ديگر به كوشش اسد رستم و نجلا عزالدين انتشار يافته است .
آثار خطى
1. اسماء الصحابة (منصور، 412)؛ 2. انيس العاقل و تنبيه الغافل ، در 105 باب (ظاهريه ، تصوف ، 1/133-134، ادب ، 59)؛ 3. تاريخ العباد و البلاد (بغدادي ) 2/207).
مآخذ
ابن حجر عسقلانى ، احمد، انباء الغمر، حيدرآباد دكن ، 1392ق /1972م ؛ ابن عماد حنبلى ، عبدالحى ، شذرات الذهب ، قاهره ، 1351ق ؛ ابن فرات ، ناصرالدين محمد، تاريخ ابن الفرات ، به كوشش قسطنطين ، زريق ، بيروت ، 1936م ؛ همان ، به كوشش حسن محمد شماع ، بصره ، 1386ق /1967م ؛ بغدادي ، هديه ؛ دانشنامه ؛ زركلى ، اعلام ؛ زريق ، قسطنطين ، مقدمه بر تاريخ ابن الفرات (نك: ابن فرات در همين مآخذ)؛ سخاوي ، محمد، الضوء اللامع ، بيروت ، 1957م ؛ سيوطى ، حسن المحاضرة، به كوشش محمد ابوالفضل ابراهيم ، 1387ق / 1967م ؛ شماع ، حسن محمد، مقدمه بر تاريخ ابن الفرات ، (نك: ابن فرات در همين مآخذ)؛ ظاهريه ، خطى ؛ كحاله ، عمررضا، معجم المؤلفين ، بيروت ، 1957م ؛ منصور، عبدالحفيظ، فهرس مخطوطات المكتبة الاحمدية بتونس ، بيروت ، 1388ق /1969م ؛ نيز: De Slane; EI 2 ; Fl O gel, Gustav, Die arabischen, persischen, t O rkischen Handschriften..., Wien, 1865; GAL; GAL,S. ابوالحسن ديانت
لطفا منتظر باشید ...
