جلد: 4نويسنده: مهدي سلماسي شماره مقاله:1593اِبْن ِ فَرْحون ، عنوان افراد خاندانى از فقها و علماي مالكى ساكن مدينه . اينان از آن جهت كه نسبشان به بنى يَعْمَر - از شاخه هاي قبيلة كنانه - مى رسد، يعمري نيز خوانده مى شدند (سمعانى ، 13/514). ظاهراً اصل اين خاندان از حوالى جَيّان اندلس بود كه از آنجا به تونس و سپس به مدينه نقل مكان كرده اند (ابن فرحون ، 1/454؛ بابا تنبكتى ، 30). افراد شناخته شدة اين خاندان عبارتند از: 1. ابوالحسن على بن محمد بن فرحون بن محمد بن فرحون . ملقب به نورالدين (698 -746ق /1298- 1345م ). وي در فقه و حديث و فنون شعري تبحر داشت . از مشايخ او مى توان به زين الدين طبري ، شمس الدين ذهبى ، محمد بن عربشاه و ابن جابرِ وادي آشى اشاره كرد (ابن فرحون ، 2/124). از شاگردان او تنها از ابوالعباس قباب ياد شده كه در مغرب او را ديده بوده است (همو، 2/125). على بن فرحون پس از 730ق براي كسب دانش بارها به مصر و مغرب و قدس و دمشق سفر كرد و صفدي (7/49) در 741ق او را در دمشق ملاقات كرده است . از گفتة همو چنين برمى آيد كه وي در شعر تبحر داشته و در تصدير و تعجيز لامية العجم ، سبكى را به كار برده كه منحصر به او بوده است (7/50 -51). آثار خود وي نيز تأييد مى كند كه چيره دستى او در فنون شعري بيش از جنبه هاي ديگر بوده است .
آثار
1. تاريخ الاخبار و التعريف بنسب النبى المختار، كه نسخه اي از آن در رباط موجود است (وكيل ، 2(4)/131)؛ 2. الزاهر فى المواعظ و الحكايات و الاحاديث و الذخائر، كه نسخه هايى از آن در كتابخانة سلطنتى برلين ( آلوارت ، شم و ديگر كتابخانه ها وجود دارد ( مجلة معهد المخطوطات ، 5(2) /223؛ II/227 )؛ GAL,S, 3. نزهة النظر و نخبة الفكر، كه تصدير و تعجيز و تذييلى بر لامية العجم است و دو نسخه از آن در كتابخانة اسكوريال ( 2 ESC، شم و خزانة آل محفوظ در عراق ( مجلة معهد المخطوطات ، 6/47) موجود است (براي ديگر آثار، نك: ابن فرحون ، 2/125-126). وي ديوان شعري نيز داشته (ابن حجر، 137) و پاره اي از اشعار او را سخاوي (3/256) آورده است . 2. عبدالله بن محمد (693 -769ق /1294- 1368م )، برادر على ابن فرحون ، مورخ و قاضى مدينه . او در فقه ، حديث و ادبيات عرب تبحر داشت . در مدينه تولد و نشأت يافت و زندگى خود را بيشتر در همانجا گذرانيد. از اوايل جوانى به فراگيري ادبيات عرب روي آورد و مشايخ او بيشتر همان مشايخ برادرش على بودند (ابن فرحون ، 1/454- 455). سخاوي (2/404- 405) چند تن از شاگردان او را نام برده است . عبدالله بن فرحون پس از 746ق نزديك 20 سال به نيابت قضا در مدينه اشتغال داشت و در 765ق رسماً به عنوان قاضى آن شهر تعيين گرديد (ابن فرحون ، 1/455-457؛ سخاوي ، 2/404). در طول مدت تصدي قضا، به تضعيف شيعيان مدينه پرداخت و به فعاليت گسترده اي برضد اين گروه و بزرگان آنان دست زد. شايد بر اثر همين تعصب شديد بود كه مورد سوءِ قصد قرار گرفت ، ولى جان سالم به در برد (همانجا). از آثار وي چند اثر خطى به شرح زير هم اكنون موجود است : العدة فى اعراب العمدة، كه دو نسخه از آن در دارالكتب مصر (سيد، 2/132) و كتابخانة عباسية بصره ( مخطوطات ، 98) نگهداري مى شود؛ نصيحة المشاور و تسلية المجاور، كه در تاريخ مدينه و اثر مهم اوست . نسخه اي از آن در دارالكتب مصر موجود است ؛ GAL,S,II/221) در مورد ديگر آثار وي ، نك: ابن فرحون ، 1/457- 458). 3. ابوالوفا ابراهيم بن على بن محمد، ملقب به برهان الدين (د 799ق /1397م )، قاضى ، فقيه و طبقات نويس مالكى . وي چندي پس از 730ق /1330م در مدينه چشم به جهان گشود (ابن حجر، 1/53؛ سخاوي ، 1/131) و از مشايخى چون جمال الدين محمد بن احمد مطري ، ابن عبدالله وادي آشى (ابن قاضى شهبه ، 3/623) و عمويش عبدالله استفاده نمود. محب الدين طبري و ابوالفتح مراغى از شاگردان او به شمار مى روند (بابا تنبكتى ، 30؛ سخاوي ، 1/132). وي سفرهاي متعددي به مصر و شام داشت . مهم ترين مرحلة زندگى او زمانى بود كه در 793ق به عنوان قاضى مدينه تعيين گرديد، در آن زمان فقه مالكى در مدينه بسيار محدود شده و پيروان آن رو به كاهش بودند، ولى ابن فرحون در دوران تصدي قضا كوشش بسياري در جهت قوّت بخشيدن به اين مذهب كرد (بابا تنبكتى ، 30-31).
آثار چاپى
1. تبصرة الحكام فى اصول الاقضية و مناهج الاحكام . اين اثر نخستين بار در 1301ق در مصر به چاپ رسيده و چندين بار پس از آن تجديد چاپ شده است ؛ 2. درّة الغواص فى محاضرة الخواص يا الغاز ابن فرحون ، كه از اولين آثار مالكيان در الغاز فقهى است و يك بار به كوشش محمد ابوالاجفان و عثمان بطينح ، در تونس (1980م ) و بار دوم به كوشش همان محققان در بيروت (1985م ) منتشر شده است ؛ 3. الديباج المُذْهَب فى معرفة اعيان علماءِ المَذْهَب ، در طبقات مالكيّه و يكى از مشهورترين تأليفات اوست و مؤلف در آن از 630 تن از فقيهان و راويان و مؤلفان مالكى ياد كرده است ، ولى بيشتر به نقل سخن گذشتگان پرداخته و تنها آن قسمت از اين تأليف حائز اهميت است كه در آن از معاصران خود سخن گفته است (ابن فرحون ، 1/4). اين كتاب چندين بار چاپ شده و آخرين چاپ آن در دو جلد در قاهره به كوشش محمد احمدي ابوالنور در 1972-1976م انجام گرفته است . محقق در مقدمة كتاب تحليلى نيز از سبك مؤلف ارائه كرده است . بر اين كتاب ذيلهايى نوشته شده است . از آن جمله كفاية المحتاج ، از خود ابن فرحون و نيل الابتهاج ، از بابا تنبكتى .
آثار خطى
1. ارشاد السالك الى افعال المناسك ، كه نسخه اي از آن در كتابخانة صبيحيه در سلا مضبوط است (حجى ، شم 194؛ نك: بابا تنبكتى ، 32)؛ 2. تسهيل المهمات فى شرح جامع الامهات ابن حاجب ، كه نسخه اي از آن در ژنو نگهداري مى شود (لوكا، 28 -27 ؛ براي ديگر آثار وي ، نك: بابا تنبكتى ، همانجا). ابن فرحون فرزندي به نام ابواليمن محمد (مخلوف ، 239) داشته كه تأليفى با عنوان المسائل الملقوطة من الكتب المبسوطة دارد و نسخه اي از آن در كتابخانه اي شخصى در تونس موجود است (ابوالاجفان ، 375).
مآخذ
ابن حجر عسقلانى ، احمد، الدرر الكامنة، حيدرآباد دكن ، 1394ق / 1974م ؛ ابن فرحون ، ابراهيم ، الديباج المذهب ، به كوشش محمد احمدي ابوالنور، قاهره ، 1972-1976م ؛ ابن قاضى شهبه ، تاريخ ، به كوشش عدنان درويش ، دمشق ، 1977م ؛ ابوالاجفان ، محمد و عثمان بطبخ ، فهرست مآخذ تحقيق دربارة درة الغواص ابن فرحون ، بيروت ، 1406ق /1985م ؛ بابا تنبكتى ، احمد، «نيل الابتهاج »، در حاشية الديباج المذهب ابن فرحون ، قاهره ، 1351ق ؛ حجى ، محمد، فهرس الخزانة العلمية الصبيحية بسلا، كويت ، 1406ق /1985م ؛ سخاوي ، عبدالرحمان ، التحفة اللطيفة، به كوشش اسعد طرابزونى حسينى ، قاهره ، 1399ق /1979م ؛ سمعانى ، عبدالكريم ، الانساب ، حيدرآباد دكن ، 1402ق /1982م ؛ سيد، خطى ؛ صفدي ، خليل ، اعيان العصر، نسخة عكسى موجود در كتابخانة مركز؛ مجلة معهد المخطوطات العربية، قاهره ، 1379ق /1959-1960م ؛ مخطوطات المكتبة العباسية فى البصرة، بيروت ، 1407ق / 1986م ؛ مخلوف ، محمد، شجرة النور الزكية، بيروت ، 1350ق ؛ وكيل ، مختار، فهرست المخطوطات المصورة (التاريخ )، قاهره ، 1390ق /1970م ؛ نيز: Ahlwardt; GAL,S; ESC 2 ; Louca, A., Catalogue des manuscrits arabes, Gen I ve, 1968. مهدي سلماسى
لطفا منتظر باشید ...
