جلد: 4نويسنده: محمد سعيد حنايي کاشاني شماره مقاله:1606اِبْن ِ فَلّوس ، ابوطاهر (ابوالفضل ) شرف الدين (شمس الدين ) اسماعيل بن ابراهيم بن غازي بن محمد نميري (شيبانى ) ماردينى ، رياضى دان ، فقيه و محدث حنفى مذهب ايرانى الاصل . نياي او غازي ابن محمد اصلاً اهل شيراز بود و به موصل كوچيد و سپس در الرُّها منصب قضا يافت . پسرش ابراهيم نيز در دمشق نيابت قضا داشت . ابن فلوس در 544ق /1149م (نعيمى ، 1/541) در ماردين زاده شد (ابن ابى الوفاء، 1/144). برخى از نويسندگان تولد او را در 593 يا 594ق ذكر كرده اند (همانجا) كه به نظر درست نمى آيد (نك: دنبالة مقاله ). به هر حال ابن فلوس در دمشق به تحصيل علم پرداخت . فقه را بر مذهب حنفى فراگرفت و از اصحاب ابوطاهر سلفى (همانجا) و كسانى چون يوسف بن معالى البزار (د 592ق ) و هبةالله بن محمد شيرازي (د 578ق ) حديث شنيد (نعيمى ، همانجا). بنابراين پيداست كه با توجه به سنوات درگذشت اين دو تن ، سالهاي 593 يا 594 كه براي تولد ابن فلوس ذكر كرده اند، نمى تواند درست باشد. ابن فلوس همچنين مدتى در مصر به تحصيل علوم قرآن و حديث مشغول شد و در آن علوم دستى قوي يافت (ابن ابى الوفاء، همانجا). از استادان وي در اين علوم ، و نيز در طب و منطق و خاصه رياضيات كه در آن چيره دست بود، آگاهى نداريم ، چنانكه دانسته نيست در چه زمانى به عنوان قاضى حنفى به نيابت از قاضى ابن زكى منصوب شد (ابن عماد، 5/129). ابن فلوس در مدرسة فخريه براي حنفيان تدريس مى كرد و از جملة مدرسان مدرسة عزالدين نيز به شمار مى رفت (ابن ابى الوفاء، همانجا)، اما مهم ترين شغل علمى او نظارت بر مدرسة طرخانية دمشق و تدريس در آنجا بود (همو، 1/145؛ نعيمى ، همانجا). ابوطاهر در همين منصب بود كه الملك المعظم عيسى ، سلطان ايوبى دمشق (حك 615 -424ق ) از او خواست تا به حلّيت شراب خرما و انار فتوا دهد و چون نپذيرفت ، وي را از طرخانيه اخراج كرد (ابن كثير، 7(13)/147؛ ابن عماد، همانجا). ابن فلوس پس از آن خانه نشين شد و در آنجا تا هنگام مرگ به تدريس و افتاء روزگار مى گذرانيد. تاريخ درگذشت او را 629ق (نعيمى ، ابن عماد، همانجاها)، 630ق (ابن كثير، همانجا)، 637ق (ابن ابى الوفاء، 1/144) و حتى 650ق نوشته اند. از نام شاگردان ابن فلوس اطلاع چندانى در دست نيست . ظاهراً يكى از معروف ترين آنها زين الدين ابن العتال است كه پس از اخراج وي از مدرسة طرخانيه ، از سوي الملك المعظم به جاي استاد، عهده دار مشاغل او شد (ابن كثير، همانجا). كسانى چون زكى البرزالى ، شهاب القوصى و تاج العرب دختر غيلان از او روايت كرده اند (نعيمى ، همانجا).
آثار
با آنكه ابن فلوس در فقه و حديث نيز شهرت داشت ، ولى عمدة آثار او در رياضيات است ، بدين شرح : 1. ارشاد الحُسّاب الى المفتوح من علم الحساب ، كه در يك مقدمه و 5 باب است و در مكه نوشته شده است . نسخه اي از اين اثر در دارالكتب قاهره نگهداري مى شود (سيد، 1/35)؛ 2. اعداد الاسرار فى اسرار الاعداد، در يك مقدمه و 3 باب . اين كتاب به گفتة نويسنده براساس نامة نيقوماخس به فيثاغورس دربارة حساب نوشته شده است (طعمه ، 1/151-152). نسخه هايى از اين اثر در دارالكتب قاهره (سيد، 1/58)، برلين (آلوارت ، ؛ V/331 زوتر، و اياصوفيه ، GAL) همانجا) موجود است ؛ 3. التفاحة فى اعمال المساحة، كه در 1310ق در قاهره منتشر شد (همانجا) و بارديگر در 1368ق در ضمن مجموع المتون الكبير در همانجا به طبع رسيد (مشار، 196)؛ 4. حل عقد الاِشْكال فى مساحة الاَشْكال ، در يك مقدمه و 2 باب . اين اثر در 629ق نوشته شد و نسخه اي از آن در دارالكتب قاهره موجود است (سيد، 1/284)؛ 5. مختصر، در علم حساب هوايى (نوعى محاسبة ذهنى با روشها و قوانين خاص ) كه فقط طاش كوپري زاده (1/329) به آن اشاره كرده است ؛ 6. مختصر فى علم المفتوح من علم الحساب ، كه به نظر مى رسد همان كتاب ارشاد الحساب او باشد. اگرچه در نسخة برلين ، نويسنده خود، اين اثر را مختصر فى فن المفتوح من الحساب ناميده ، ولى فهرست نويس كتابخانة مذكور (طعمه ، 1/158) از آن با نام ارشادالحساب ياد كرده است . نسخه هايى از اين اثر در آمبروزيانا ( آمبروزيانا، و برلين (طعمه ، همانجا) نگهداري مى شود؛ 7. ميزان العلوم فى تحقيق المعلوم . نسخه هايى از اين اثر در صنعا (صنعا، 4/1884) و آمبروزيانا (آمبروزيانا، موجود است ؛ 8. نصاب الحبر فى حساب الجبر، كه به گفتة نويسنده در مكه و به خواهش علماي آن ديار نوشته شده است (طعمه ، 1/149). نسخه هايى از اين اثر در برلين (زوتر، و ازهريه (ازهريه ، 6/173) نگهداري مى شود. با مقايسة صفحة آخر نسخة برلين (طعمه ، 1/150) با كتابى كه طاش كوپري زاده (1/328-329) در علم حساب درهم و دينار به ابن فلوس نسبت داده ، مى توان حدس زد كه اين هر دو يكى هستند؛ 9. كتابى در علم حساب درهم و دينار - چگونگى استخراج مجهولات عددي ، كه شمار آن مجهولات از معادلات جبري بيشتر باشد و اين مجهولات متعدد را حساب درهم و دينار و فلس نام نهاده اند - (طاش كوپري زاده ، 1/329)، به نظر مى رسد كه ابن فلوس لقب خود را از فلس ، در اينگونه محاسبات رياضى ، گرفته باشد؛ 10. وسيلة الطلاب فى معرفة الاوقات بالحساب (صفا، 1/144). در مآخذ ديگر به اين اثر اشاره اي نشده است ؛ 11. مختصر، در علم قوافى ، در يك مقدمه و 5 فصل كه نسخه اي از آن در دارالكتب مصر موجود است (سيد، 3/35).
مآخذ
ابن ابى الوفاء، عبدالقادر، الجواهر المضيئة، حيدرآباد دكن ، 1332ق ؛ ابن عماد حنبلى ، عبدالحى ، شذرات الذهب ، قاهره ، 1351ق ؛ ابن كثير، اسماعيل ، البداية و النهاية، بيروت ، 1407ق /1987م ؛ ازهريه ، فهرست ؛ سيد، خطى ؛ صفا، ذبيح الله ، تاريخ علوم عقلى در تمدن اسلامى ، تهران ، 1346ش ؛ صنعا، خطى ؛ طاش كوپري زاده ، احمد، مفتاح السعادة، حيدرآباد دكن ، 1328- 1329ق ؛ طعمه ، عدنان جواد، مخطوطات برلين ، ماربورگ ، 1402ق /1982م ؛ مشار، خانبابا، فهرست كتابهاي چاپى عربى ، تهران ، 1344ش ؛ نعيمى ، عبدالقادر، الدارس فى تاريخ المدارس ، دمشق ، 1367ق / 1948م ؛ نيز: Ahlwardt; Ambrosiana; GAL; Suter, Heinrich, Beitr L ge zur Geschichte der Mathematik und Astronomie im Islam, Frankfurt, 1986. بخش علوم - محمدسعيد حنائى كاشانى
لطفا منتظر باشید ...
