ابن شدقم - دائرة المعارف بزرگ اسلامی جلد 4

ابن شدقم

جلد: 4

نويسنده: ابوالحسن ديانت

شماره مقاله:1375

اِبْن ِ شَدْقَم ، ابوالمكارم بدرالدين ، حسن بن على بن حسن بن على ابن شدقم حسينى ، موّرخ ، فقيه ، محدّث ، شاعر و اديب مدنى در سدة 10ق /16م . آقابزرگ به نقل از تحفة الازهار، تأليف نواده اش ضامن بن على ، تاريخ تولد و وفات او را 932- 995ق /1526-1587م ذكر مى كند ( طبقات ، 52)، امّا سال ولادت و درگذشت او را 942-999ق نيز ياد كرده اند (امين ، 5/175، زركلى ، 2/204). بغدادي تاريخ وفاتش را 1046 آورده است ( هديه ، 1/290) كه بعيد مى نمايد. مجلسى او را با قيد كلمة «ظاهراً» از اماميه مى داند (1/25)، ولى تأليفات وي و اجازه نامه هايى كه از سوي علماي زمان خود به او داده شده ، حاكى است كه ابن شدقم شيعى بوده است (امين ، 5/176-177؛ آقابزرگ ، طبقات ، 53؛ افندي ، 1/236). ابن شدقم عنوانى بوده كه به پدرش نيز اطلاق مى شده است (همو، 1/249). وي در مدينة منوّره به دنيا آمد و در آنجا پرورش يافت ؛ از پدرش علم آموخت و بر اقران خود برتري گرفت (امين ، 5/175) و از بزرگان علماي اماميه شد (افندي ، همانجا)، خاندان او نيز همه از دانشمندان بودند و خود را از نوادگان امام سجاد(ع ) مى دانستند (قمى ، 1/104؛ افندي ، 1/248-249).

ابن شدقم علاوه بر پدر خود از استادانى مانند جمال الدين محمد بن على تولاّئى بصري ، حسن بن على حسينى (در معقول )، محمد بن احمد سديدي حسينى حجازي (در قرائات سبع و نحو و صرف )، شيخ حسين همدانى در قزوين ، شيخ محمد بكري صديقى در مكه ، مولا عنايت الله و شيخ نعمت الله در يزد و شيراز كسب فيض و تحصيل كرده است (امين ، 5/177). در 966ق از نعمت الله بن احمد بن خاتون عاملى و از محمد ابن على بن ابوالحسن عاملى ، صاحب المدارك و در 983ق از شيخ حسين بن عبدالصمد عاملى ، پدر شيخ بهائى ، اجازة روايت گرفت (حرّعاملى ، 2/70؛ امين ، 5/176، 177؛ آقابزرگ ، همانجا؛ بحرالعلوم ، 3/112). ابن شدقم بعد از مرگ پدر (960ق /1553م ) به جاي وي منصب نقابت را عهده دار شد، ولى زهد و پرهيزگاري او سبب گرديد كه اندكى بعد، از اين سمت استعفا كند. در روزگار جوانى (شعبان 962) از مدينة منورّه عازم هند شد و در دكن به دربار سلطان حسين نظامشاه راه يافت و پس از مدتى آن شهر را به قصد شيراز ترك گفت . در ذيقعدة 964 به منظور زيارت مرقد حضرت رضا(ع ) از شيراز به خراسان رفت و در آنجا به ملاقات شاه تهماسب اوّل نايل آمد و مورد توجه او قرار گرفت . چون آوازة فضل و دانش او به گوش سلطان حسين رسيد، وي را به هند دعوت كرد. ابن شدقم اين بار به دعوت او مجدداً رهسپار هند گرديد و در آنجا مورد استقبال واقع شد (آقابزرگ ، طبقات ، 52؛ امين ، 5/176). نظامشاه خواهر خود، فتحشاه ، را به او تزويج كرد و از اين راه ثروتى هنگفت به ابن شدقم رسيد. چون نظامشاه درگذشت ، به مدينه ، پيش خانوادة خود بازگشت ، ولى چون رياست و منزلتى كه در هند داشت ، در موطنش فراهم نبود، به زودي بار ديگر عازم هند گرديد (ابن معصوم ، 249) و به دربار شاه مرتضى ، پسر و جانشين سلطان حسين نظامشاه پيوست و مورد احترام و تكريم وي قرار گرفت (امين ، 5/176). ابن شدقم در 57 سالگى در دكن وفات يافت و در آنجا به خاك سپرده شد. بعد از چندي پسر كوچك ترش ، حسين ، بنا به وصيّتى كه كرده بود، جنازه اش را به مدينه منتقل كرد و در گورستان بقيع مدفون ساخت (آقابزرگ ، طبقات ، 54؛ كحّاله ، 3/251).

آثار

1. زهرالريّاض و زلال الحياض . اين اثر در تاريخ خلفا و امامان است و در حدود 963ق نوشته شده است (كنتوري ، 305). نواده اش ضامن بن على بن حسن ، در تأليف كتاب تحفة الازهار خود از مطالب اين اثر استفادة بسيار كرده است (بحر العلوم ، 112). به نوشتة وي اين كتاب 4 جلد است ، ولى آقابزرگ ( الذريعة، 12/70) مى نويسد كه در دو مجلّد تدوين يافته بوده است . از جلد سوم اين كتاب نسخه هايى در موزة بريتانيا به شمارة 365 II/548) )؛ GAL,S, كتابخانة ناظر حسين در لكهنو و كتابخانه هاي ديگر موجود است ؛

2. الاسئلة الشدقميّة يا مسائل الشدقميّة. اين اثر مشتمل بر سؤالات ابن شدقم از استاد خود حسين بن عبدالصمد و پاسخ وي بر آنهاست . نسخه اي از اين كتاب كه در 992ق در شهر احمدنگر به مقابله و تصحيح ابن شدقم رسيده ، به خط عبدالطيف جامعى ، در كتابخانة رضويّه موجود است (آقابزرگ ، الذريعة، 2/87)؛

3. الجواهر النظاميّة من حديث خير البريّة يا الجواهر النظامشاهيّة كه براي نظامشاه ، سلطان حيدرآباد نوشته شده و مشتمل بر اخبار فراوان در احوال امامان است . از نوشتة نواده اش در كتاب تحفة الازهار چنين پيداست كه وي در 992ق از تأليف اين كتاب فراغت حاصل كرده است (آقابزرگ ، الذريعة، 5/285؛ همو، طبقات ، 54)؛

4. جواهر المطالب فى فضائل مولانا على بن ابى طالب ، كتاب جامعى است مشتمل بر فضايل و جنگها و خطبه ها و سخنان حضرت على (ع ) (مجلسى ، 1/25)؛

5. ديوان ابن شدقم (آقابزرگ ، الذريعة، 9(1)/239).

ابن شدقم خط زيبايى داشته است . نسخه اي از نهج البلاغه كه آن را در 994ق به خط نسخ كتابت كرده ، اكنون در كتابخانة مركزي دانشگاه تهران موجود است (مركزي ، 2/322).

مآخذ

آقابزرگ ، الذريعة؛ همو، طبقات اعلام الشيعة، قرن 10، به كوشش منزوي ، تهران ، 1972م ؛ ابن معصوم مدنى ، سيد على صدرالدّين ، سلافة العصر، تهران ؛ افندي اصفهانى ، عبدالله ، رياض العلماء، به كوشش محمود مرعشى و احمد حسينى ، قم ، 1401ق ؛ امين ، محسن ، اعيان الشيعة، به كوشش حسن امين ، بيروت ، 1983م ؛ بحرالعلوم ، محمد مهدي ، رجال ، به كوشش محمد صادق بحرالعلوم و حسين بحرالعلوم ، نجف ، 1212ق ؛ بغدادي ، هديه ؛ حرّعاملى ، محمد، امل الا¸مل ، بغداد، 1385ق ؛ زركلى ، اعلام ؛ قمى ، عباس ، فوائد الرضوّية، تهران ، 1327ش ؛ كحّاله ، عمررضا، معجم المؤلفين ، بيروت ، 1957م ؛ كنتوري ، اعجاز حسين ، كشف الحجب والاستار، كلكته ، 1330ق ؛ مجلسى ، محمدباقر، بحارالانوار، بيروت ، 1403ق / 1983م ؛ مركزي ، خطى ؛ نيز:

GAL,S.

ابوالحسن ديانت