جلد: 4نويسنده: محمد جواد انواري شماره مقاله:1726اِبْن ِ مُتَوَّج ، جمال الدين بن عبدالله بن محمد بن على بن حسن بحرانى ، عالم امامى بحرين در سده هاي 8 و 9ق /14 و 15م . در برخى منابع لقب او فخرالدين (ابن ابى جمهور، 1/6، 7) و شهاب الدين (حسينى قاري ، 1) نيز آمده است . از جزئيات زندگى ابن متوج اطلاعى در دست نيست . تنها مى دانيم كه او اهل اُوال - از جزاير بحرين - بود و براي تحصيل به عراق آمد. وي در حله از محضر فرزند علامة حلى ، فخرالدمحققين (د 771ق ) و ديگران بهره گرفت و پس از دريافت اجازه از آنان به بحرين بازگشت (ماحوزي ، «جواهر»، 86 -87). ابن متوج تا پايان عمر در بحرين به قضا و امور حسبيه اشتغال داشت . وي در همانجا درگذشت و در جزيره اُكُل به خاك سپرده شد (همان ، 89). تاريخ وفات او به قطع دانسته نيست ، ليكن برخى به استناد دست نوشته اي به خط فرزندش ناصر، آن را در 820ق /1417م دانسته اند (نك: امين ، 3/13). وي در حله با شهيد اول (د 786ق ) گفت و گوهايى داشته و چندي پس از بازگشت ابن متوج از حله ، آن دو در مكه و موسم حج مجدداً با يكديگر ديدار كرده اند و بين ايشان مباحثه اي روي داده (ماحوزي ، همانجا). احمد بن فهد احسايى ، فخرالدين سبيعى و احمد بن محذم اوائلى از ابن متوج بهره برده و روايت كرده اند (ابن ابى جمهور، 1/6 -7؛ افندي ، 1/44). وي فقيهى بود كه فتاويش در نقاط دورتر نيز تا حدودي شهرت داشته است (ابن ابى جمهور، 1/6) و مؤلفان برخى اقوال فقهى وي را مورد توجه قرار داده اند (نك: ماحوزي ، همانجا؛ افندي ، 1/43). همچنين گفته شده كه مقصود فاضل مقداد (1/143، جم) از معاصري كه اقوال وي را نقل كرده ، ابن متوج بوده است (نك: افندي ، 1/44- 45). معتبرترين منبع اطلاعات دربارة ابن متوج ، نوشته هاي ماحوزي است («علماءالبحرين »، 69 -70، «جواهر»، 86 -90) كه با گفته هاي ابن ابى جمهور در آثارش (نك: 1/6؛ بحرانى ، 179) و حر عاملى (2/16) تكميل مى شود. گفتنى است افندي علاوه برشرح حال مفصلى كه از ابن متوج آورده (1/43)، در جايى ديگر (3/220) به شيوة معمول خود شرح حال ديگري براي وي آورده كه بر اساس نسخة نحفة الاخوان مرندي نوشته شده و در آن نام جد ابن متوج به جاي محمد، سعيد ضبط گرديده و همين امر موجب شده است كه برخى چون محسن امين (نك: 3/10-13)، احمد بن عبدالله بن محمد و احمد بن عبدالله بن سعيد را دو شخصيت متمايز قلمداد كنند. از آثار به جاي ماندة او الناسخ و المنسوخ است . ابن متوج خود مى گويد (ص 11-12)، آن را از تفسير خويش برگرفته است . شرح اين رساله از عبدالجليل حسينى قاري با تصحيح و ترجمة محمد جعفر اسلامى در 1344ش در تهران به چاپ رسيده است . برخى از آثار وي نيز به صورت خطى بازمانده است : 1. غرائب المسائل (آستان ، 2/88 -89)؛ 2. كفاية الطالبين (همان ، 2/102، 5/482). اين رساله با عنوانهاي هداية المستبصرين و مايجب على المكلف و مايعم به البلوي نيز شناخته مى شده است (نك: آقابزرگ ، 19/35، 36، 25/191)؛ 3. منهاج الهداية فى تفسير آيات الاحكام الخمسمأة. آقابزرگ نسخه اي از آن در كتابخانه اي شخصى ديده است (23/180-181)؛ 4. وسيلة القاصد فى فتح معضلات القواعد، در شرح قواعد الاحكام علامة حلى (آستان ، 5/528 -529)؛ 5. الثارات يا قصص الثار، منظومه اي بلند در مراثى و حماسه هاي شيعه با مطلع «على ّ حرام ان الذّبمطعم » ( آلوارت ، شم (5 )8085 )؛ 6. حرز منظوم (الهيات ، 290؛ قس : فولرس ، شم (48 )891 ؛ براي برخى ديگر از اشعار او، نك: طريحى ، 153- 155؛ خوانساري ، 1/70-71). همچنين ماحوزي («علماء البحرين »، 70، «جواهر»، 88) و افندي (3/220) آثار ديگري را از او بر شمرده اند.
مآخذ
آستان قدس ، فهرست ؛ آقابزرگ ، الذريعة؛ ابن ابى جمهور احسايى ، محمد، غوالى اللئالى ، به كوشش مجتبى عراقى ، قم ، 1403ق /1983م ؛ ابن متوج ، احمد، «الناسخ و المنسوخ »، شرح كتاب الناسخ و المنسوخ (نك: حسينى قاري در همين مآخذ)؛ افندي ، عبدالله ، رياض العلماء، قم ، 1401ق ؛ الهيات تهران ، خطى ؛ امين ، محسن ، اعيان الشيعة، بيروت ، 1403ق /1983م ؛ بحرانى ، يوسف ، لؤلؤة البحرين ، به كوشش محمدصادق بحرالعلوم ، قم ، مؤسسة آل البيت ؛ حرعاملى ، محمد، امل الا¸مل ، به كوشش سيد احمد حسينى ، بغدادي ، 1385ق ؛ حسينى قاري ، عبدالجليل ، شرح كتاب الناسخ و المنسوخ ، به كوشش و ترجمة محمد جعفر اسلامى ، تهران ، 1344ش ؛ خوانساري ، محمدباقر، روضات الجنات ، تهران ، 1382ق /1962م ؛ طريحى ، فخرالدين ، المنتخب ، نجف ، 1379ق ؛ فاضل مقداد، كنزالعرفان فى فقه القرآن ، به كوشش محمدباقر بهبودي ، تهران ، 1343ش ؛ ماحوزي ، سليمان ، «علماء البحرين »، «جواهرالبحرين »، فهرست آل بابويه و علماءالبحرين ، به كوشش احمد حسينى ، قم ، 1404ق ؛ نيز: Ahlwardt; Vollers, K., Katalog der islamischen... Handschriften der Universit L rs - Bibliothek zu Leipzig, Osnabr O ck, 1975. محمدجواد انواري
لطفا منتظر باشید ...
