جلد: 4نويسنده: ابوالحسن ديانت شماره مقاله:1760اِبْن ِ مُسْتَوْفى ِ اِرْبِلى ، ابوالبركات شرف الدين مبارك بن احمد ابن مبارك بن موهوب بن غنيمة بن غالب لخمى اربلى (564 -637ق / 1169-1239م )، مورخ ، اديب ، شاعر، آشنا به علم حديث و متبحر در فن استيفا. وي در اربل (در عراق كنونى ) متولد شد (ياقوت ، 1/187؛ ابن خلكان ، 4/174). بسياري از افراد خاندان وي اهل فضل و ادب بوده اند. پدرش ، ابوالفتح احمد، بعد از مرگ پدر تا پايان عمر در اربل متصدي ديوان استيفا بود. عم ّ او نيز كه از فضلاي زمان بود، به همين شغل اشتغال داشت (منذري ، 3/522؛ ابن خلكان ، 4/151). ابن مستوفى قرآن و ادبيات را از محمد بن يوسف بحرانى و مكّى بن ريّان ماكسينى آموخت و از عبدالوهاب بن هبةالله و مبارك بن طاهر خزاعى و عده اي ديگر حديث شنيد (منذري ، همانجا) و از چند تن از علماي زمان خود اجازة روايت گرفت (همانجا؛ ذهبى ، سير، 23/50). ابن مستوفى در زمان امارت ملك مظفرالدين كوكبوري (د 630ق / 1233م ) فرمانرواي اربل منصب استيفا را كه در اين نواحى شغل بزرگى به شمار مى رفت ، به عهده داشت و در 629ق مقام وزارت ملك مظفر را يافت و تا مرگ وي در همين سمت باقى بود. يك ماه بعد از مرگ ملك مظفر، مستنصر در اواسط شوال 630 اربل را به تصرف خود درآورد (ابن خلكان ، 4/150-151؛ فروخ ، 3/532) و ابن مستوفى را به خدمت ديوانى فراخواند و شغل وزارت را به پيشنهاد كرد، ولى او از قبول اين سمت سرباز زد (ابن خلكان ، 7/326) و گوشه نشينى اختيار كرد و به همين نحو روزگار مى گذرانيد (منذري ، همانجا؛ ابن خلكان ، 4/151؛ ابن عماد، 5/187)، تا اينكه مغولان در 634ق شهر اربل را متصرف شدند و او با عده اي از امراي لشكر و اهالى اربل به قلعه پناهنده شد و جان سالم به در برد. پس از آنكه مغولان شهر اربل را تخليه كردند، ابن مستوفى به موصل رفت و مورد استقبال امير آنجا قرار گرفت و از حمايت او بهره مند شد و در آنجا از مقرري و نيز از كتابهاي نفيسى كه داشت ، استفاده مى كرد و تا آخر عمرش در آن شهر بود و در همانجا درگذشت و در مقبرة سابله بيرون باب الجصاصه به خاك سپرده شد (ابن خلكان ، 4/151، 7/326).
آثار چاپى
1. شرح المشكل من ديوان ابى تمام و المتنبى يا النظام فى شرح شعر المتنبى و ابى تمام (نك: ابن خلكان ، 4/147). اين كتاب در 10 جلد و به كوشش محمد عبده عزّام در 1935م در قاهره به چاپ رسيده است ؛ GAL,S,I/136) 2. بناهة البلد الخامل لمن ورده من الاماثل . اكثر مطالب اين كتاب دربارة تاريخ ادبا و ملوك است و به تاريخ اربل معروف شده است . اين اثر به نوشتة ابن خلكان (همانجا) در 4 جلد تدوين يافته (قس : و به عقيدة روزنتال با خط خود مؤلف در 5 جلد نوشت شده و سليمان بن عبدالله ابن ابى الحسن زنجانى مكى آن را تلخيص كرده است (ص 614 - 615؛ ذهبى ، تاريخ الاسلام ، 329). جلد چهارم اين كتاب به عنوان آخرين جلد در چستربيتى به شمارة 4098 موجود است ( آربري ، )، V/31 اما صقار (1/9) معتقد است نسخة مذكور جلد دوم اين كتاب است كه به دست ما رسيده ، نه جلد چهارم . اين جلد به كوشش سامى صقار در دو قسمت در عراق (1980م ) به چاپ رسيده است .
آثار يافت نشده
1. اباقماش ، دربارة ادب و نوادر و غيره (ابن خلكان ، همانجا)؛ 2. اثبات المحصل فى نسبة ابيات المفصل ، كه در دو جلد تدوين يافته . ابن مستوفى در اين كتاب از ابياتى كه زمخشري در المفصل به آنها استشهاد جسته ، سخن رانده است (همانجا)؛ 3. ديوان شعر (همانجا؛ ذهبى ، سير، 23/51)؛ 4. سرّالصنعة (ابن خلكان ، همانجا).
مآخذ
ابن خلكان ، وفيات ؛ ابن عماد حنبلى ، عبدالحى ، شذرات الذهب ، قاهره ، 1351ق ؛ ابن مستوفى ، مبارك ، تاريخ اربل ، به كوشش سامى صقار، بغداد، 1980م ؛ ذهبى ، محمد، تاريخ الاسلام ، به كوشش بشار عواد معروف و ديگران ، بيروت ، 1408ق /1988م ؛ همو، سيراعلام النبلاء، به كوشش بشار عواد معروف و محيى هلال السرحان ، بيروت ، 1404ق /1984م ؛ روزنتال ، فرانتس ، علم التاريخ عند المسلمين ، ترجمة صالح احمد العلى ، به كوشش محمد توفيق حسين ، بغداد، 1963م ؛ صقار، سامى ، مقدمه بر تاريخ اربل (نك: ابن مستوفى در همين مآخذ)؛ فروخ ، عمر، تاريخ الادب العربى ، بيروت ، 1983م ؛ منذري ، عبدالعظيم ، التكملة لوفيات النقلة، به كوشش بشار عواد معروف ، نجف ، 1388ق /1968م ؛ ياقوت ، بلدان ؛ نيز: Arberry; GAL, S. ابوالحسن ديانت
لطفا منتظر باشید ...
