جلد: 4نويسنده: سيد علي آل داود شماره مقاله:1776اِبْن ِ مُطَّلِب ، ابوالمعالى مجدالدين هبةالله بن محمد بغدادي ملقب به ولى الدوله (به روايت هندوشاه ، 291؛ ولى الدين ) و مشهور به ابن مطلب (443- ح 503ق /1051-1109م )، وزير شيعى مذهب خليفه مستظهر بالله عباسى . از زادگاه و آغاز زندگى او آگاهى دقيقى در دست نيست . از نوجوانى با اديبان و دانشمندان همنشينى داشت و از ايشان بهره مى گرفت . در دوران خلافت مقتدي به مشاغلى از جمله رياست «ديوان زمام » منصوب شد (هندوشاه ، همانجا). ابن طقطقى (ص 404- 406) دربارة اين دوره از زندگى وي حكايتى نقل كرده كه از مضمون آن مى توان نيك انديشى و درست كرداري او و نيز آشفتگى و نابسامانى دستگاه خلافت در سدة 5ق /11م را به خوبى استنباط كرد. خليفه المستظهر در محرم 501ق ابن مطلّب را به وزارت منصوب كرد (ابن اثير، 10/438؛ هندوشاه ، 292). اما سلطان محمد بن ملكشاه سلجوقى ظاهراً از اين رو كه وزير بر مذهب شيعه بود، از اين انتصاب اظهار نارضايى كرد (خواندمير، 91). در ربيع الا¸خر 501ق سلطان محمد بن ملكشاه به بغداد رهسپار شد. اما بعد از ورود به شهر و پس از اقامتى كوتاه به قصد اصفهان از آنجا بيرون آمد و در زعفرانيه - جايى خارج از بغداد - اردو زد. خليفه مستظهر كه بيم داشت ، پس از رفتن سلطان ، بغداد به آشوب كشانده شود، ابن مطلب را با هداياي زياد - از جمله كتابى به خط خود - نزد وي فرستاد و درخواست كرد به شهر بازگردد. سلطان محمد سلجوقى به توصيه و درخواست قاضى اصفهان به اين دعوت تن در داد (ابن اثير، 10/444؛ ابن جوزي ، 8(1)/23؛ ابن كثير، 12/181). اندكى پس از اين حادثه ، سلطان محمد خواهان عزل وزير شد. مستظهر به ناگزير ابن مطلب را از اين مقام بركنار كرد (ابن اثير، 10/454). وزير معزول براي دلجويى از سلطان و جلب نظر موافق او راه اصفهان در پيش گرفت و در آنجا نظر مساعد سعدالملك آبى (آوجى ) وزير وي را هم به دست آورد. محمد ابن ملكشاه در نتيجة وساطت سعدالملك و به اين شرط كه ابن مطلب بر جادة سنت و جماعت استمرار نمايد و از ظلم و عدوان محترز باشد (خواندمير، 91-92) و ذميان را به كارهاي ديوانى نگمارد، به وزارت او رضايت داد (ابن اثير، همانجا؛ منشى كرمانى ، 31؛ عقيلى ، 143). اين دوران وزارت او نيز چندان دوام نياورد. در رجب 502 مستظهر او را بر كنار كرد و ديگر بار وزارت را به ابوالقاسم على بن جهير داد (ابن اثير، 10/470-471). وزير معزول اين بار از بيم خشم خليفه و مصادرة اموال به اصفهان گريخت و به سلطان سلجوقى پناه برد و ظاهراً تا پايان عمر در همان شهر زيست (ابن اثير، 10/478؛ ابن جوزي ، 8(1)/30؛ منشى كرمانى ، 31، 32). سال درگذشت او دقيقاً دانسته نيست . مصحح مرآةالزمان در حاشية يكى از صفحات كتاب درگذشت او را در 503ق بيان كرده (ابن جوزي ، 8(1)/23)، اما مأخذِ سخن ِ خود را به دست نداده است . از حوادث دوران وزارت ابن مطلب ، فتح قلعة شاه دژ از قلاع اسماعيليان در نزديكى اصفهان بود. در اين قلعه عبدالملك بن عطاش از سران باطنيه جاي داشت و سلطان محمد موفق شد پس از مدتى تلاش و نبرد دژ را بگشايد. شرح اين حادث و فتحنامة آن را ابونصر ابن عمر اصفهانى كاتب سلطان در مكتوبى مفصل و فصيح خطاب به ابن مطلب ، وزير خليفه نگاشته و اين واقعة تاريخى را گزارش داده است (ابن قلانسى ، 244-250). ابوالمعالى هبةالله مردي دانشمند و نيكوكار بود و در كارهاي ديوانى از رجال با كفايت و كاردان به شمار مى رفت (ابن طقطقى ، همانجا). خط را به زيبايى مى نوشت و دانش حساب را به خوبى فراگرفته بود (هندوشاه ، 291-293). ابن مطلب را پاره اي از شاعران و اديبان معاصرش ستوده اند. عمادالدين كاتب اصفهانى (1/55 -56، 67) بخشهايى از قصيدة مفصلى را كه ابواسحاق ابراهيم بن عثمان بن محمد كلبى مشهور به اديب غزّي در وصف او سروده ، نقل كرده است .
مآخذ
ابن اثير، الكامل ؛ ابن جوزي ، يوسف ، مرآةالزمان ، حيدرآباد دكن ، 1370ق / 1951م ؛ ابن طقطقى ، محمد، الفخري فى الا¸داب السلطانية، به كوشش هارتويگ درنبورگ ، پاريس ، 1894م ؛ ابن قلانسى ، حمزه ، تاريخ دمشق ، به كوشش سهيل زكار، دمشق ، 1403ق /1983م ؛ ابن كثير، البداية؛ خواندمير، غياث الدين ، دستور الوزراء، به كوشش سعيد نفيسى ، تهران ، 1317ش ؛ عقيلى ، سيف الدين ، آثار الوزراء، به كوشش محدث ارموي ، تهران ، 1364ش ؛ عمادالدين كاتب ، محمد، خريدةالقصر و جريدة العصر (قسم شعراء الشام )، به كوشش شكري فيصل ، دمشق ، 1375ق /1955م ؛ منشى كرمانى ، ناصرالدين ، نسائم الاسحار، به كوشش محدث ارموي ، تهران ، 1364ش ؛ هندوشاه نخجوانى ، تجارب السلف ، به كوشش عباس اقبال ، تهران ، 1357ش . سيدعلى آل داوود
لطفا منتظر باشید ...
