ابن المقري ، ابومحمد - دائرة المعارف بزرگ اسلامی جلد 4

ابن المقري ، ابومحمد

جلد: 4

نويسنده: مهيار علوي مقدم

شماره مقاله:1799

اِبْن ِ مُقْري ، ابومحمد اسماعيل بن ابى بكر بن عبدالله (754- 837ق /1353-1434م )، فقيه ، اديب و شاعر يمنى كه در برخى منابع به مقري نيز شهرت دارد (نك: ابن قاضى شهبه ، 4/109). اصل وي از شرجه در سواحل غربى يمن است . برخى وي را به قبيلة بنى شاور، ساكن كوهستانهاي شرق محالب در يمن ، منتسب مى دانند (ابن حجر، 8/309؛ سخاوي ، 2/292). نسبت شرجى و شاوري او از همين جاست . از آنجا كه وي در «ابيات حسين » (حسين از قبايل معروف يمن است ) به دنيا آمده ، به او نسبت حسينى نيز داده اند (ابن قاضى شهبه ، سخاوي ، همانجاها).

ابن مقري در زادگاه خود پرورش يافت و مقدمات علوم را در همانجا نزد كسانى چون كاهلى فراگرفت (ابن عماد، 7/220). در 781 يا 782ق زادگاه خويش را ترك گفت و در سردد به خدمت الملك الاشرف ، سلطان رسولى يمن (حك 778-803ق /1376-1401م ) درآمد و در همانجا به ادامة تحصيل و نيز سرودن شعر پرداخت (ابن مقري ، 53 - 54، 61 -62). وي ظاهراً پس از حجى كه همراه الملك الاشرف گزارد، دربار وي را ترك گفت و به زبيد رفت و نزد استادان بنامى چون جمال الدين ريمى ، محمد بن زكريا و عبداللطيف شرجى دانش خود را كمال بخشيد و به زودي در علوم مختلفى چون فقه ، ادب و منطق بلند آوازه شد (همو، 62 -63؛ شوكانى ، 1/142؛ سخاوي ، همانجا). در 794ق /1392م الملك الاشرف بار ديگر او را به خدمت خود فراخواند و تدريس در مدرسة مجاهدية تعز و نظاميه ´ زبيد را به او سپرد و مقرري در خور توجهى نيز براي او تعيين كرد (نك: ابن مقري ، 63 - 65). به گفتة سخاوي ، وي چندي عهده دار حكومت محالب بود؛ زمانى نيز به سفارت قاهره منصوب شد، اما به طمع دستيابى به منصب قاضى القضاتى آن را نپذيرفت (2/292-293). با اينهمه ابن مقري خود در شرح حال خويش در عنوان الشرف اشاره اي به اين مناصب نكرده است . وي پس از مرگ الملك الاشرف در 803ق (نك: ابن مقري ، 58) به خدمت فرزند و جانشين او الملك الناصر (حك 803 -829ق ) درآمد و كتاب عنوان الشرف را به او تقديم كرد (ابن قاضى شهبه ، 4/110؛ سخاوي ، 2/293). وي تا پايان عمر به احترام زيست و سرانجام در زبيد درگذشت (ابن قاضى شهبه ، همانجا).

ابن مقري بخش مهمى از زندگى خود را صرف تأليف و تصنيف كرد (سخاوي ، همانجا). بسياري از اين آثار امروزه به چاپ رسيده يا نسخ خطى آن موجود است . برخى از قصايد او نيز در ضمن ديگر كتب حفظ شده است (براي برخى از اشعار وي ، نك: خزرجى 2/206-262؛ ابن عماد، 7/221)، اما به رغم ستايشهاي مبالغه آميزي كه از هنر و به ويژه اشعار او شده (سخاوي ، همانجا؛ شوكانى ، 1/143)، سروده هاي وي عموماً تبعيت از سبك مصنوع و پرتكلف آن روزگار است . آثار منثور او نيز بيشتر اختصار يا شرح آثار ديگران بوده است .

آثار

الف - چاپى

1. ارشاد الغاوي فى مسائل الحاوي . اين كتاب كه در فقه شافعى تأليف شده و مختصر الحاوي الصغير قزوينى (د 665ق ) است ، سخت مورد توجه علماي شافعى بوده ، از اين رو شرحهاي بسياري بر آن نوشته اند كه شرح خود مؤلف از جملة آنهاست (ابن حجر، ابن قاضى شهبه ، همانجاها؛ قس : حاجى خليفه ، 1/69، كه نام آن را الارشاد فى فروع الشافعية آورده است ؛ شوكانى ، همانجا). اين اثر در 1302 و نيز در 1320ق در قاهره به چاپ رسيده است ؛

2. روض الطالب ، كه در غالب منابع با نام الروض آمده ، مختصر الروضة تأليف نووي در فروع فقه شافعى است (ابن قاضى شهبه ، همانجا؛ حاجى خليفه ، 1/919). اين كتاب در 1313ق به همراه شرح زكريا انصاري ( اسنى المطالب ) در 4 مجلد در قاهره به چاپ رسيده است ؛

3. ديوان ، كه در اواخر عمر شاعر گردآوري شده (سركيس ، 1/248) و در 1305ق در بمبئى به چاپ رسيده است . از اين كتاب با عنوان مجموع شرف الدين ابى الذبيح ... المقري نيز ياد شده است («كاتالوگ 1»، 349 )؛

4. عنوان الشرف الوافى . مطالب اين كتاب كه موضوع اصلى آن فقه است ، به گونه اي مرتب شده كه از اتصال حروف و كلماتى كه در 4 ستون عمودي (دو ستون در آغاز و پايان و دو ستون نيز در ميانة سطور) از هر صفحة آن آمده ، رساله هايى در 4 علم ديگر يعنى عروض ، تاريخ ، نحو و قوافى فراهم مى آيد. گويند ابن مقري اين كتاب را در رقابت با فيروزآبادي (د 817ق )، صاحب قامون ، تأليف كرده كه در آن هنگام قاضى القضاة يمن بود و مقام و منصب او طبعاً نظر كسانى چون ابن مقري را به خود جلب كرده بود (ابن قاضى شهبه ، سخاوي ، همانجاها). سبك اين كتاب كه تأليف آن در زمان الملك الاشرف آغاز شد (ابن مقري ، 1-2) و در آغاز حكومت فرزند او الملك الناصر به پايان رسيد (همو، 61، 69 -70)، سبب شد كه آثاري به تقليد از آن پديد آيد. ازآن جمله مى توان به النفحة المسكية و التحفة المكية سيوطى (نك: سيوطى ، 1/444) و تأليفى از ابن كميل دمياطى (نك: حاجى خليفه ، 2/1176) و نيز تحفة السنية عبدالله افندي وصاف كه به ضميمة عنوان الشرف (ص 71-77) منتشر شده ، اشاره كرد. عنوان الشرف بارها به چاپ رسيده است : قاهره (1272 و 1318ق )،حيدرآباددكن (1272ق )، حلب و كلكته (1294ق ). نسخه هاي مستقلى از برخى رساله هاي اين كتاب نيز با نامهاي مختلف در دست است . مثلاً رسالة ابن مقري كه در حقيقت بخش تاريخ اين كتاب است و در آن از تاريخ سلسلة بنى رسول سخن رفته (نك: ازهريه ، 5/450)، نيز المجموع فى العربية، كه همان رسالة نحو اين كتاب است و ابن مقري خود آن را به اين نام خوانده است (ص 60؛ نك: فهرس المخطوطات العربية، 332).

ب - خطى

1. بديعية، در مدح الملك الناصر كه شاعر آن را در معارضه با بديعية صفى الدين موصلى سروده است (ابن حجر، همانجا؛ سخاوي ، 2/293). نسخه هاي فراوانى از اين قصيده با شرح آن به قلم خود ابن مقري ، در كتابخانه هاي لندن ، پاريس ، لايپزيگ ، قاهره ، صنعا، موصل ، استانبول و تهران موجود است (نك: صنعا، 4/1685؛ خديويه ، 7(2)/562؛ احمد، 7/190؛ كوپريلى ، 2/61 -62؛ .(GAL,S,II/254 ابن مقري در مقدمة شرح اشاره مى كند كه قصيده را به فرمان الملك الناصر سروده و در آن از صنايع بديعى هيچ فرونگذاشته است (ملى ، 9/426- 427)؛

2. جدول فى الميراث الشرعى (نك: ازهريه ، 2/664)؛

3. الركاز المخمس فيما قيل من الا´وجه فى الماءِ المشمس . نسخه هايى از آن در دارالكتب موجود است ، GAL,S) همانجا؛ خديويه ، 3/60)؛

4. عقيدة اسماعيل المقري ، در اصول دين . نسخه اي از اين رساله در دانشگاه ملك سعود رياض موجود است ( فهرس مخطوطات جامعة، 5/150- 151).

نسخه هاي مستقلى از برخى قصيده هاي او نيز با نامهاي مختلف در كتابخانه هاي جهان موجود است (نك: .(GAL,S,II/254-255

مآخذ

ابن حجر عسقلانى ، احمد، انباء الغمر، حيدرآباد دكن ، 1395ق /1975م ؛ ابن عماد، عبدالحى ، شذرات الذهب ، قاهره ، 1351ق ؛ ابن قاضى شهبه ، ابوبكر، طبقات الشافعية، به كوشش عبدالعليم خان ، حيدرآباد دكن ، 1400ق /1980م ؛ ابن مقري ، اسماعيل ، عنوان الشرف الوافى ، به كوشش محمد حنفى ، قاهره ، 1318ق ؛ احمد، سالم عبدالرزاق ، فهرس مخطوطات مكتبة الاوقاف العمامة فى الموصل ، بغداد، 1398ق / 1978م ؛ ازهريه ، فهرست ؛ حاجى خليفه ، كشف ؛ خديويه ، فهرست ؛ خزرجى ، على ، العقود اللؤلؤية، به كوشش محمد بن على اكوع ، صنعا، 1403ق /1983م ؛ سخاوي ، محمد، الضوء اللامع ، قاهره ، 1354ق ؛ سركيس ، چاپى ؛ سيوطى ، بغية الوعاة، به كوشش محمد ابوالفضل ابراهيم ، قاهره ، 1384ق /1964م ؛ شوكانى ، محمد، البدر الطالع ، قاهره ، 1348ق ؛ صنعا، خطى ؛ فهرس مخطوطات جامعة الملك سعود، رياض ؛ فهرس المخطوطات العربية بمكتبة عبدالله بن العباس بمدينة الطائف ، به كوشش عثمان محمود حسين ، كويت ، 1986م ؛ كوپريلى ، خطى ؛ ملى ، خطى ؛ نيز:

,S; The National Union Catalog, New York,

1963. vol.

21.

مهيار علوي مقدم