جلد: 4نويسنده: عبدالامير سليم شماره مقاله:1800اِبْن ِ مِقْسَم ، ابوبكر محمد بن حسن بن يعقوب عَطّار (265- 8 ربيع الا¸خر 354ق /879 -13 آوريل 965م )، مقري ، مفسر، محدث و نحوي ِ بغدادي . جدّ اعلاي او مقسم از مصاحبان ابن عباس بود (ابن جزري ، النشر، 1/166). خطيب بغدادي (2/206) او را ثقه و يكى از آگاه ترين مردم به مكتب نحو كوفى و داناترين ايشان به قرائات معرفى كرده و كتاب الانوارِ او را در تفسير مورد تمجيد قرار داده است . فيروزآبادي (ص 219) نام او را در شمار پيشوايان لغت آورده و ذهبى در سير (16/105) او را شيخ القُرّاء خوانده است . ابن مقسم ادب را از ثعلب فراگرفت و در قرائت از عباس بن فضل رازي و جمعى ديگر استفاده برد. همچنين از محمد بن عثمان بن ابى شيبه ، محمد بن محمد بن سليمان باغندي ، ابومسلم كجّى و ديگران روايت كرد. ابوبكر ابن مهران ، ابوالحسن ابن رزقويه ، على بن احمد رزاز، ابوعلى ابن شاذان و گروه بسيار ديگري نيز در ادب و قرائت و حديث از او استفاده كردند (نك: ابن مهران ، 31؛ خطيب ، 2/206؛ ذهبى ، سير، 16/106؛ ابن جزري ، غاية، 2/123-124). وي تأليفاتى در نحو دارد و مدتها ملازم احمد بن يحيى ملقب به ثعلب (د 291ق ) پيشواي مكتب كوفيان در نحو و لغت بود، ولى بيش از همه به علوم قرآنى اشتغال داشت (نك: ابن انباري ، 192). رديه اي نيز بر معتزله نوشت (ياقوت ، 17/154). خرده اي كه بر او گرفتند اين بود كه در قرائت قرآن در نماز و غير آن بر اين باور بود كه مى توان هر قرائتى را انتخاب كرد، به شرط اينكه با رسم مصحف موافق و از لحاظ لغت و ادب عرب توجيه پذير باشد (خطيب ، 2/207). اما به گفتة ابوحيان (2/378) ابن مقسم قرائتى از خود نساخته و هرچه قرائت كرده براساس روايت و حجت بوده است . شيوع اين نظر ابن مقسم ، اهل علم را برضد او برانگيخت و در 322ق /934م به فرمان خليفه القاهر بالله ، ابن مجاهد بغدادي و چند تن از قضات با وي مناظره كردند و او را به توبه واداشتند و كتابهايش را سوزاندند (ابوعلى مسكويه ، 1/285؛ شالجى ، 137). ابوبكر ابن مجاهد (د 324ق ) از خليفه خواست تا از تأديب او درگذرد كه مورد قبول افتاد (خطيب ، همانجا)، ولى ابن مقسم پس از مرگ ابن مجاهد همچنان روش خود را دنبال كرد (ذهبى ، معرفة، 1/248؛ براي تفصيل در اين مورد، نك: خطيب ، 2/206- 208؛ نيز ه د، ابن شنبوذ و ابن مجاهد). مجالس ثعلب يا مجالسات ثعلب كه املاي ثعلب و روايت و تدوين ابن مقسم است (نك: ابن نديم ، 36)، به كوشش عبدالسلام محمد هارون در مصر مكرراً به چاپ رسيده است . از آثار ابن مقسم الانوار فى تفسير القرآن به صورت خطى در كتابخانة رامپور (بروكلمان ، 2/218) و جزءٌ فيه من حديث ابن مقسم عن شيوخه در دارالكتب مصر (سيد، 1/215) نگهداري مى شود. از ديگر آثار او احتجاج القراءات ، اختياره فى القراءات ، الانتصار لقُرّاء الامصار، كتاب السبعة الاوسط، كتاب السبعة بعللها الكبير، اللطائف فى جمع هجاء المصاحف ، المدخل الى علم الشعر، كتاب المذكر و المؤنث ، كتاب المقصور و الممدود، كتابى در نحو و رديه اي بر معتزله قابل ذكر است (نك: ابن نديم ، همانجا؛ ابن خير، 380-381؛ ياقوت ، 17/153-154).
مآخذ
ابن انباري ، عبدالرحمان ، نزهة الالباء، به كوشش ابراهيم سامرائى ، بغداد، 1959م ؛ ابن جزري ، محمد، غاية النهاية، به كوشش گ . برگشترسر، قاهره ، 1357ق / 1932م ؛ همو، النشر فى القراءات العشر، به كوشش على محمد ضيباع ، قاهره ، كتابخانة مصطفى محمد؛ ابن خير اشبيلى ، محمد، الفهرسة، به كوشش كودرا، بغداد، 1963م ؛ ابن مهران ، ابوبكر، المبسوط، به كوشش سبيع حمزه حاكمى ، دمشق ، 1407ق /1986م ؛ ابن نديم ، الفهرست ؛ ابوحيان توحيدي ، البصائر و الذخائر، به كوشش ابراهيم كيلانى ، دمشق ، 1964م ؛ ابوعلى مسكويه ، احمد، تجارب الامم ، مصر، 1332ق ؛ بروكلمان ، كارل ، تاريخ الادب العربى ، ترجمة عبدالحليم نجار، قاهره ، 1968م ؛ خطيب بغدادي ، احمد، تاريخ بغداد، قاهره ، 1349ق ؛ ذهبى ، محمد، سيراعلام النبلاء، به كوشش شعيب ارنؤوط و اكرم البوشى ، بيروت ، 1404ق /1984م ؛ همو، معرفة القراء الكبار، به كوشش محمد سيد جادالحق ، قاهره ، 1382ق /1967م ؛ سيد، خطى ؛ شالجى ، عبود، حاشيه بر الفرج بعد الشدة، جزء 4، بيروت ، 1398ق ؛ فيروزآبادي ، محمد، البلغة، به كوشش محمد مصري ، دمشق ، 1392ق /1972م ؛ ياقوت ، ادبا. عبدالامير سليم
لطفا منتظر باشید ...
