جلد: 4نويسنده: شماره مقاله:1807اِبْن ِ مَكّى ، ابوحفص عمربن خلف بن مكى صِقِلّى (د 501ق / 1108م )، لغوي ، نحوي ، فقيه ، خطيب و شاعر. در بعضى منابع نسبتهاي حميري ، مازري و قرطبى نيز به دنبال نام وي آمده است (ابن دحيه ، 89؛ 2 EI). وي نيمى از عمر خود را در صقليه (سيسيل ) گذرانيد و در سالهاي آخر اقامتش در آنجا به قضا اشتغال داشت . به هنگام سقوط صقليه به دست نورمانها، همزمان با ابن جراس (حواس ) آخرين امير مسلمان صقليه ، آنجا را به قصد تونس ترك كرد (ابن خلدون ، 4(7)/ 450؛ مدنى ، 214؛ 2 EI). ابن مكى در تونس علاوه بر سمت قضا منصب خطابت را نيز برعهده گرفت (عمادالدين ، 1/106؛ قفطى ، 2/329). قبول اين سمنت از طرف وي احتمالاً در حدود 460ق بوده است (نك: ابن خلدون ، همانجا؛ قس : مطر، 8). از اشارات خود او برمى آيد كه از محضر استادانى چون ابن البرّ تميمى لغوي مشهور، ابن رشيق قيروانى صاحب العمدة و عبدالحق بن محمد بن هارون سهمى فقيه مشهور صقليه بهره برده است (ص 47، 66، 204؛ نيز نك: مطر، 8 -10). صفدي (ص 41) به اختصار از او با عناوين محدث ، فقيه ، لغوي و نحوي ياد كرده است . ابن مكى خطيب توانايى بوده است . گويند در تمام مدتى كه در تونس خطيب جمعه بوده ، هر هفته يك خطبة تازه ، از خود انشاء مى كرده است (قفطى ، همانجا؛ فيروزآبادي ، 172). مهارت وي در فن خطابه مورد ستايش بسيار قرار گرفته و خطبه هاي او را هم طراز خطبه هاي ابن نباته و حتى برتر از آنها دانسته اند (عمادالدين ، قفطى ، همانجاها). وي شعر نيز مى سرود. در كتاب الدرة الخطيرة ابن قطاع ، دانشمند همروزگارش كه جنگى از اشعار سرايندگان بنام صقلية آن روزگار است ، قطعاتى از اشعار او نقل شده است ( 2 EI). عمادالدين كاتب نيز 28 بيت از اشعار او را كه بيشتر در مضامين پند اخلاقى است و شيوة موعظه دارد، نقل كرده است (1/107-109).
آثار
تنها اثري كه از وي بر جاي مانده ، كتاب تثقيف اللسان و تلقيح الجنان در لغت است كه آن را پيش از مهاجرت به تونس تأليف كرده و مشتمل بر 50 باب است و در آن به موضوعاتى چون تصحيف ، تبديل و غيره پرداخته است . مؤلف در مقدمة كتاب (ص 41-42) انگيزة نگارش آن را شيوع فساد در زبان عربى و رواج يافتن غلطهاي فراوان در ميان خاص و عام عنوان كرده كه احتمالاً تأثيرات لهجة مغربى را در زبان محاورة ساكنان صقليه منظور نظر داشته است ( 2 EI). وي در پايان مقدمه (ص 47) متذكر شده است كه پس از اتمام كتاب آن را بر استادش ابن البر تميمى عرضه داشته و آنچه را كه مورد پسند استاد بوده ، باقى گذاشته و بقيه را فرونهاده است . ابن مكى 3 بخش از كتاب را به غلطهاي قرّاء، محدثان و فقيهان (ص 242-267) و بخش ديگري را به شرح و قواعد نگارش با عنوان «باب من الهجاء» اختصاص داده كه شبيه فصلى است كه ابن قتيبه در ادب الكاتب با عنوان «تقويم اليد» آورده است . اين كتاب كه بهترين گواه براي اثبات استقلال مكتب لغوي صقليه است (نك: عباس ، 108-111)، سالها راهگشاي لغويان و مورد استناد دانشمندان بوده است (نك: خفاجى ، 204- 205؛ ابن عماد، 3/38؛ سراج ، 1(1)/257، 286، 1(2)/410). قفطى (همانجا) و فيروزآبادي (ص 171-172) كتاب تثقيف اللسان را گوياي كثرت دانش ، حافظة قوي و وسعت اطلاعات لغوي مؤلف دانسته اند. اين كتاب نخستين بار در 1386ق /1966م در قاهره به كوشش عبدالعزيز مطر و بار ديگر در 1967م در همان شهر توسط همو همراه لحن العامة زبيدي و تقويم اللسان ابن جوزي به چاپ رسيده است .
مآخذ
ابن خلدون ، العبر؛ ابن دحيه ، عمر، المطرب ، به كوشش طه حسين ، قاهره ، 1374ق /1955م ؛ ابن عماد، عبدالحى ، شذرات الذهب ، قاهره ، 1350ق ؛ ابن مكى ، عمر، تثقيف اللسان و تلقيح الجنان ، به كوشش عبدالعزيز مطر، قاهره ، 1386ق /1966م ؛ خفاجى ، احمد، شفاء الغليل ، به كوشش عبدالمنعم خفاجى ، قاهره ، 1371ق /1952م ؛ سراج ، محمد، الحلل السندسيّة، به كوشش محمد الحبيب الهيلة، تونس ، الشركة التونسية؛ صفدي ، خليل ، تصحيح النصحيف و تحرير التحريف ، فرانكفورت ، 1405ق /1985م ؛ عباس ، احسان ، العرب فى صقلية، بيروت ، 1975م ؛ عمادالدين كاتب ، محمد، خريدة القصر (قسم شعراء المغرب )، به كوشش محمد مرزوقى و ديگران ، تونس ، 1966م ؛ فيروزآبادي ، محمد، البلغه فى تاريخ ائمة اللغة، به كوشش محمد مصري ، دمشق ، 1392ق /1972م ؛ قفطى ، على ، انباء الرواة، به كوشش محمد ابوالفضل ابراهيم ، قاهره ، 1371ق /1952م ؛ مدنى ، احمد توفيق ، المسلمون فى جزيرة صقلية و جنوب ايطاليا، الجزاير، 1365ق ؛ مطر، عبدالعزيز، مقدمه بر تثقيف اللسان (نك: هم، ابن مكى )؛ نيز: . 2 EIرحمت پورمحمد شيرجوپشت
لطفا منتظر باشید ...
