ابن صائغ، ابو عبدالله - دائرة المعارف بزرگ اسلامی جلد 4

ابن صائغ، ابو عبدالله

جلد: 4

نويسنده: عنايت الله فاتحي نژاد

شماره مقاله:1401

اِبْن ِ صائِغ ، ابوعبدالله شمس الدين محمد بن حسن بن سباع (645 -720ق /1247-1320م )، نحوي ، لغوي ، اديب و شاعر مصري الاصل . وي در دمشق متولد شد (ابن شاكر، عيون التواريخ ، 279) و در صاغه از توابع دمشق مسكن گزيد (صفدي ، 2/361). برخى (نك: 2 ؛ EIبستانى ب ، 1/509، بستانى ، ف ، 3/281) او را ملقب به قطب الدين ابن شيخ السلاميه دانسته اند، در صورتى كه وي مصاحب قطب الدين ابن شيخ السلاميه بوده است (نك: صفدي ، همانجا). اين استنباط نادرست ، ظاهراً از يكى از نسخ فوات الوفيات برخاسته است (نك: ابن قاضى شهبه ، 87). بجز اسماعيل بن ابى اليسر كه وي از او حديث شنيده (سيوطى ، 1/84)، از ديگر استادان وي اطلاعى در دست نيست . ابن صائغ در عروض و بديع و نحو و لغت مهارت تمام داشته (ابن كثير، 14/98) و در دكان خود در صاغه اين علوم و همچنين ديوان متنبى و مقامات (بديع الزمان يا حريري ؟) و جز آن را تدريس مى كرده است (ابن الوردي ، 2/386، ابن حجر، 5/159). وي در سرودن شعر نيز تبحر داشته و به گفتة ابن الوردي (همانجا) قصيده اي مشتمل بر دو هزار بيت سروده كه در آن به ذكر انواع علوم و صنايع مختلف پرداخته است . موشحاتى نيز داشته كه نمونه هايى از آن را ابن شاكر ( عيون التواريخ ، 281-283) آورده است . وي در اشعار خود بيشتر به وصف طبيعت پرداخته و در آنها انواع صنايع لفظى ، به خصوص توريه (نك: ابن معصوم ، 5/65 -66، نواجى ، 111، 218، ابن قاضى مكناسى ، 2/303) به كار برده است ، و بدين سان اشعار وي نمونة تمام عيار شيوة سخن سرايى در عصر مماليك گرديده است . ابن صائغ در دمشق درگذشت (ابن الوردي ، همانجا). صفدي (2/262) و ابن شاكر ( فوات الوفيات ، 3/326) تاريخ مرگ او را 722 ق ذكر كرده اند.

از وي چند اثر به جاي مانده كه عبارتند از:

1. الجامع فى اختصار الصحاح ، كه مختصر صحاح جوهري است و نسخه اي از آن در مدينه موجود است (كحاله ، 46). ابن يوسف شيرازي نسخه اي با عنوان مختصر الصحاح معرفى كرده كه به نظر او احتمالاً همان الجامع فى اختصار الصحاح است (سپهسالار، 2/279-280)؛

2. مختصر كتابى ابن خروف و السيرافى على كتاب سيبويه ، موجود در كتابخانة قرويّين در مغرب (نك: منجد، 5(1)/166)؛

3. شرح مقصورة ابن دريد با شرح دُريديّه ، در ظاهريه (ظاهريه ، 303-304)؛

4. قطعاتى از اشعار او نيز در گوتا، به شمارة 2296 ( پرچ ، IV/295 ) موجود است .

چند اثر ديگر به او نسبت داده اند كه اكنون هيچ كدام در دست نيست :

1. ديوان ابن صائغ ، در دو جلد (ابن شاكر، عيون التواريخ ، 279)؛

2. كتاب العراقيين (بغدادي ، 2/145)؛

3. قصيدة تائيه اي مشتمل بر دو هزار بيت ؛

4. شرح بر ملحة الاعراب حريري ؛

5. شرح قصيدة ابن الحاجب (ابن الوردي ، همانجا)؛

6. مقامة الشهابيّة و شرح آن كه صفدي قسمتى از آن را به خط خود وي در اختيار داشته است .

مآخذ

ابن حجر، احمد، الدرر الكامنة، حيدرآباد دكن ، 1396ق /1976م ، عكسى ، موجود در مركز؛ ابن شاكر كتبى ، محمد، عيون التواريخ (حوادث 700-760)، نسخة عكسى ، استانبول ، كتابخانة سليمانيه ، شم 276؛ همو، فوات الوفيات به كوشش احسان عباس ، بيروت ، 1974م ؛ ابن قاضى شهبه ، تقى الدين ، طبقات النحاة و اللغويين ، به كوشش محسن غياص ْ، نجف ، 1973م ؛ ابن قاضى مكناسى ، احمد، درة الحجال ، به كوشش محمد الاحمدي ابوالنور، تونس ، 1392ق /1972م ؛ ابن كثير، البداية؛ ابن معصوم ، على ، انوار الربيع ، به كوشش شاكر هادي شكر، نجف ، 1389ق /1969م ؛ ابن الوردي ، عمر، تتمة المختصر، به كوشش احمد رفعت بدراوي ، بيروت ، 1389ق / 1970م ؛ بستانى ب ؛ بستانى ف ؛ بغدادي ، هدية؛ سپهسالار، خطى ؛ سيوطى ، بغية الوعاة، به كوشش محمد ابوالفضل ابراهيم ، قاهره ، 1384ق ؛ صفدي ، خليل ، الوافى بالوفيات ، به كوشش هلموت ريتر، بيروت ، 1381ق /1961م ؛ ظاهريه ، خطى (شعر)؛ كحاله ، عمررضا، المنتخب من مخطوطات المدينة المنورة، دمشق ، 1393ق /1973م ؛ منجد، صلاح الدين ، «نوادر المخطوطات فى المغرب »، مجلة معهد المخطوطات العربية، س 5، شم 1؛ نواجى ، محمد، حلبة الكميت ، قاهره ، 1357ق /1938م ؛ نيز:

Pertsch. ; 2 EI

عنايت الله فاتحى نژاد