جلد: 4نويسنده: شماره مقاله:1407اِبْن ِ صَدَقه ، احمد بن صدقة بن ابى صدقه ، هنرمند آوازخوان و تنبور نواز ماهر (نيمة اول سدة 3ق /9م ). گزارش زندگى و احوال او نخست در كتاب الاغانى آمده است كه منبع نوشتة نويري در نهاية الارب (5/33- 35) گرديده ، بى آنكه وي چيزي بر آن افزوده باشد. از تاريخ ولادت و مرگ وي آگاهى نداريم . اما با توجه به قراين و شواهد، تا حدودي زمان وي مشخص است . خاندان وي اصلاً حجازي بودند. جدش ابوصدقه آوازخوان مدينه بود كه به پيروي از او، پسر و نوه اش ، احمد بن صدقه نيز به موسيقى روي آوردند و مشهور شدند (ابوالفرج ، 22/212؛ فارمر، .(122-123 از آغاز زندگى ابن صدقه و استادانش اطلاعى دردست نيست . ظاهراً نزد پدرش موسيقى آموخت و به مأمون عباسى (حك 198-218ق /814 -833م ) كه پس از سالها دوري از هنر و موسيقى ، در آن زمان موسيقى دانان را در بغداد فراهم مى آورد (فارمر، 96 -95 )، پيوست . بنابراين مى توان تولد او را در اوايل دهة هشتم سدة 2ق /8م تخمين زد. ابن صدقه كه در خواندن و نواختن ظرافت بسيار داشت و در اجراي آوازهاي خود سرشناس بود (ابوالفرج ، همانجا)، نزد مأمون منزلتى يافت و در شمار ملازمان او درآمد، چنانكه در سفري كه مأمون در ديرالاعلى (در موصل ) فرودآمده و از سوي نصاراي ساكن دير كه يكى از اعياد خود را جشن مى گرفتند، مورد پذيرايى قرار گرفته بود، ابن صدقه نيز حضور داشت و به امر مأمون بر روي اشعاري كه خود مأمون به تأثير از مناظر جشن سروده بود، ترانه اي ساخت و خواند (شابشتى ، 176- 178). بار ديگر نيز به سبب ظرافتى كه خالدبن يزيد، كاتب و شاعر معاصر ابن صدقه (نك: ابن خلكان ، 2/234- 235) به خرج داد، از سوي مأمون مورد عتاب قرار گرفت ، اما پس از آنكه ماجرا روشن شد و بى تقصيري او به ثبوت رسيد، جايزة بزرگى دريافت كرد (ابوالفرج ، 22/212-213). وقايع زندگى ابن صدقه پس از مأمون چندان روشن نيست . ظاهراً وي بغداد را در اين ايام ترك گفته ، به سوي شام رفته بود و اين گزارش ابوالفرج (22/212) كه اقامتگاه او را در شام نوشته است ، بايد مربوط به دوران خلافت معتصم و واثق ، يعنى از 218 تا 232ق بوده باشد. در اين دوران ابن صدقه دور از دربار خلافت روزگار مى گذرانيد، اما چون شهرت هنرش را به متوكل عباسى (حك 232-247ق /847 -861م ) رسانيدند، امر به احضارش داد. ابن صدقه نيز به بغداد رفت و در مجلس او هنرنمايى كرد و مورد توجه و تحسين قرار گرفت و جوايزي دريافت داشت . همزمان ، در ميان مردم نيز شهرت يافت ، چنانكه مكرر براي اجراي آواز و موسيقى دعوت مى شد و در آمدي به مراتب بيش از آنچه از متوكل عايد او مى شد از مردم كسب مى كرد (همانجا). ابن صدقه با وجود اينكه ظاهراً در ايام اقامت در شام ، زن و فرزند و علاقه اي در آنجا پيدا كرده بود، ديگر به آنجا بازنگشت و در بغداد (يا سامرا؟) مقيم گرديد، تا آنكه خبر فوت دخترش را در شام شنيد و آهنگ آن ديار كرد. در راه مورد حملة اعراب بدوي واقع شد و پس از آنكه اموالش را ربودند، خود او را نيز كشتند (همو، 22/215). تخصص ابن صدقه اجراي آوازهايى در بحر رمل و هزج (همو، 22/212) و مقام ماخوري (فارمر، بود كه از وزنهاي شاد و سبك موسيقى و غنا در ساز و آواز آن عهد به شمار مى رفت . وي در دورانى مى زيست كه هنر آواز و موسيقى در عالم اسلامى به اوج خود رسيده بود و كسانى چون ابراهيم موصلى (ه م ) ظهور كرده و به اين هنر استحكام بخشيده بودند. در واقع هنرمندي نظير ابن صدقه كه در سدة 3ق /9م فعاليت مى كرد، نقشى در بنيان گذاري و يا انتقال اين هنر (نك: ه د، آواز، ابن سريج ) نداشت ، بلكه وارث هنري غنى و تكامل يافته با فنون اجرايى قوي ، هم در آواز و هم در نوازندگى بود. از اين رو مطابق گزارش ابوالفرج (همانجا)، ابن صدقه كه آوازي خوش داشت و در اين فن ماهر بود، مى كوشيد تا با ارائة ظرافت در اجرا، هنرمندي صاحب ِ تأثير و سبك خاص خويش باشد.
مآخذ
ابن خلكان ، وفيات ؛ ابوالفرج اصفهانى ، الاغانى ، به كوشش على سباعى و ديگران ، قاهره ، 1393ق /1973م ؛ شابشتى ، على ، الديارات ، به كوشش كوركيس عواد، بغداد، 1386ق /1966م ؛ نويري ، احمد، نهاية الارب ، قاهره ، وزارة الثقافة و الارشاد القومى ؛ نيز: Farmer, H. G., A History of Arabian Music, London, 1967. بخش هنر و معماري
لطفا منتظر باشید ...
