جلد: 4نويسنده: مريم صادقي شماره مقاله:1425اِبْن ِ ضابِط، ابوعمرو عثمان بن ابى بكربن حَمّود صدفى سَفاقُسى (385- ح 440ق /995- 1048م )، محدث مالكى ، اديب و شاعر. او در سفاقس (تونس ) به دنيا آمد (ابن بشكوال ، 2/408). نخستين آگاهى ما دربارة آموزش وي مربوط به سالهاي پس از 420ق / 1029م است كه در عراق و سپس ايران ، نزد افرادي مانند ابوعبدالله محمد فسوي ، مبارك بن على هراس ، طاهر بن عبدالله طبري ، عبدالملك بن سياوش كازرونى و كريمه بنت احمد سرخسيه به استماع حديث پرداخت . در رأس شيوخ وي از ابونُعَيم اصفهانى نام برده مى شود كه ابن ضابط در اصفهان به ملازمت او در آمده بود و خود اين استاد را در علم و عمل بى مانند خوانده است (حميدي ، 2/481؛ ضبى ، 410؛ ابن بشكوال ، همانجا). وي پيش از 436ق /1044م ، سفرهايى نيز به شام و حجاز و مصر داشته است (همو، 2/409). در 436ق به قرطبه سفر كرد و در آنجا به نقل حديث پرداخت . مدتى نيز در ديگر شهرهاي اندلس ، از جمله طليطله گذراند و بار ديگر به قرطبه بازگشت . بسياري از عالمان اندلس از او حديث شنيده اند (حميدي ، همانجا؛ ابن بشكوال ، 2/408- 409) كه از جملة آنان ، حميدي ، ابومحمد شعيب بن سعيد عبدري و عبدالله بن حيان اروشى را مى توان نام برد (حميدي ، همانجا؛ شكيب ارسلان ، 3/27، 88). به گواهى حميدي (2/481) ابن ضابط دربارة تاريخ و شرح حال دانشمندان سرزمينهايى كه از آنها ديدار كرده نيزاطلاعات بسياري فراهم آورده بود. وي به علوم ادبى نيز علاقه داشت و در اين عرصه چندان تبحر يافته بود كه به عنوان عالم به لغت و اعراب شهرت يافت (ابن بشكوال ، 2/409؛ قس : ابن فرحون ، 2/85). وي بخش بزرگى از ادبيات سرزمينهاي شرقى اسلام را به مغرب اسلامى برد كه از آن جمله اشعاري از ابن معتز و ابوعبدالله مفجع را مى توان ياد داد (حميدي ، 2/482؛ قس : ابن فرحون ، همانجا، كه ابيات نقل شده از ابن معتز را به ابن ضابط نسبت داده است ). ابن ضابط شعر نيز مى سروده و اگر چه بجز ابياتى چند (نك: حميدي ، همانجا؛ ابن بشكوال ، 2/481) از وي برجاي نمانده است ، اما همين اندك بيانگر آن است كه در اين زمينه نيز چندان بى بهره نبوده است . ابوعلى صدفى به نقل از خود او مى گويد كه ابن ضابط در طول اقامتش در قيروان با شعراي بنام آن ديار، همچون ابن رشيق قيروانى ، ابن شرف ، ابن حجاج و ديگران دربارة اشعارش مكاتباتى داشته و آنان طى ابياتى سراسر آكنده از مدح و ستايش ، شعر او را يادآور ادب مشرق زمين خوانده اند (نك: ابن بشكوال ، 2/409-410) و شايد همين امر است كه موجب شگفت تجانى و سراج گشته كه چرا ابن رشيق نام وي را در الانموذ ذكر نكرده است (نك: تجانى ، 78؛ سراج ، 1(2)/335). ابن ضابط پس از سفر دومش به قرطبه به قيروان رفته است . ظاهراً تا حدود 440ق ابوعمرو بن حذاء به وسيلة مكاتبه با وي در ارتباط بوده (نك: ابن بشكوال ، 2/409)، لكن پس از آن اطلاع ديگري در دست نيست ، جز آنكه مى دانيم چندي بعد ميان سالهاي 440-444ق در طى يك مأموريت سياسى كه از جانب معز بن باديس صَنهاجى به منطقة قسطنطنيه داشته ، در درگيريهاي آن سامان كشته شده است (ابن بشكوال ، حميدي ، همانجاها). از آثار وي ، خبري در دست نيست ، اما ابن خير (ص 435) به فهرسه اي منسوب به وي به روايت ابومحمد بن عتاب كه ظاهراً از بزرگ ترين راويان و شاگردان ابن ضابط بوده ، اشاره مى كند. همچنين سراج (1(2)/336) جزئى را در حديث بدو نسبت مى دهد (نيز نك: زركلى ، 4/204).
مآخذ
ابن بشكوال ، خلف ، الصلة، قاهره ، 1966م ؛ ابن خير، محمد، الفهرسة، به كوشش فرانسيسكو كودرا، بغداد، 1963م ؛ ابن فرحون ، ابراهيم ، الديباج المذهب ، به كوشش محمد احمدي ابوالنور، قاهره ، 1394ق /1974م ؛ تجانى ، عبدالله ، رحلة، به كوشش حسن حسنى عبدالوهاب ، تونس ، 1958م . حميدي ، محمد، جذوة المقتبس ، به كوشش ابراهيم ابياري ، بيروت ، 1403ق /1983م ؛ زركلى ، اعلام ؛ سراج ، محمد، الحلل السندسية فى الاخبار التونسية، به كوشش محمد حبيب هيله ، تونس ، 1970م ؛ شكيب ارسلان ، امير، الحلل السندسية فى الاخبار و الا¸ثار الاندلسيه ، بيروت ، دار مكتبة الحياة؛ ضبى ، احمد، بغية الملتمس ، قاهره ، 1967م . مريم صادقى
لطفا منتظر باشید ...
