ابن ضياء - دائرة المعارف بزرگ اسلامی جلد 4

ابن ضياء

جلد: 4

نويسنده:

شماره مقاله:1426

اِبْن ِ ضياء ابوالبقا محمد بن احمد بن محمد عمري قرشى ، ملقب به بهاءالدين (789-854ق /1387-1450م )، فقيه حنفى . خاندان وي در اصل در صاغان (روستايى در مرو) مى زيسته اند، ليكن تولد و زندگى او در مكه بوده است (ابن تغري بردي ، 15/558). تحصيل علم را در زادگاهش آغاز كرد و از محضر درس علماي آن ديار همچون پدرش ، و نيز احمد بن ابى الفضل نويري ، على بن احمد نويري ، ابن صديق و زين الدين مراغى بهره برد. او سفرهاي متعددي به قاهره كرد و در مجلس درس جمال الدين حنبلى ، شمس الدين زرايبى و ديگران حاضر شد. نحو را از شمس الدين معيد، معانى و بيان و اصول را از عزالدين ابن جماعه ، نجم الدين سكاكينى ، نجم الدين واعظى و شهاب الدين احمد غزي ، فقه را از قاري الهداية و مباحث كلامى را از شمس الدين ابن ضياء فراگرفت و برخى از استادانش نيز به او اجازة تدريس و فتوا دادند (سخاوي ، التبر، 334؛ همو، الضوء، 7/85). از ميان راويان وي مى توان از محيوي عبدالقادر مالكى و سخاوي نام برد (همو، التبر، همانجا). رغبت او به مطالعه و تأليف چنان بود كه ابوالخير بن عبدالقوي در طول 50 سال آشنايى با وي ، هرگز او را از نوشتن كتاب و يا مطالعه كردن فارغ نديده بود (ابن تغري بردي ، همانجا). ابن ضياءبه گفتة سيوطى (ص 137) در آن روزگار، در سرزمين حجاز، استاد منحصر به فرد مذهب حنفى شناخته مى شد. پدرش قاضى القضاة مكه بود و وي در غياب پدر و به نيابت از او قضاوت مى كرد و پس از فوت پدر بر مسند او نشست . پس از چندي با حفظ همين سمت ، مسئوليت نظارت بر مسجد الحرام و امور حسبية آنجا را نيز بر عهده گرفت ، ولى ديري نپاييد كه از اين سمت عزل شد و فقط به كار قصا پرداخت و اين منصب را تا هنگام مرگ حفظ كرد (سخاوي ، التبر، همانجا). سخاوي (الضوء، همانجا) از ابن ابى عذيبه نقل مى كند كه ابن ضياء بسيار مسافرت مى كرد، اما با اينهمه در هيچ سالى از زمان بلوغ تا وفات ، مناسك حج از او فوت نشد. وي در مكه وفات يافت و در معلاة (در نزديكى مكه ) به خاك سپرده شد (ابن تغري بردي ، همانجا؛ سخاوي ، التبر، الضوء، همانجاها).

آثار

الف - خطى

1. البحر العمثق فى مناسك المعتمر و الحاج الى البيت العتيق ، كه در آن پاره اي از رويدادهاي مكه و مسجد الحرام را نيز ثبت كرده است (زركلى ، 5/332). دو نسخه از اين كتاب در ليدن ( ورهووه ، و برلين ( آلوارت ، موجود است ؛

2. تاريخ مكة المشرقة و المسجد الحرام و المدينه الشريفة و العبر الشريف . نسخه هاي آن در كتابخانة ظاهريه (ظاهريه ، 15) و دارالكتب مصر (لطفى ، 2/73) موجود است ؛

3

. الشافى فى مختصر الكافى . نسخه اي از آن در كتابخانة خالديه نگهداري مى شود (نك: I/289 )؛ GAL,S,

4

. الضياء المعنوي على مقدمة الغزنوي . نسخه هاي خطى آن در كتابخانه هاي ازهريه (ازهريه ، 2/204) و چستربيتى ( آربري موجود است ؛

5. مختصر المسند لابى حنيفة. نسخه اي از آن در كتابخانة كوپريلى (كوپريلى ، 1/217) مضبوط است ؛

6. المشرع فى شرح المجمع . شرحى است بر مجمع البحرين و ملتقى النيرين كه در فروع فقه حنفى است و نسخه اي از آن در دارالكتب مصر (خديويه ، 3/67) وجود دارد.

منسوب

1. تنزيه المسجد الحرام عن بدعة (بدع ) جهلة العوام ؛

2. شرح اصول على بن محمد بزدوي (سخاوي ، التبر، همانجا)؛

3 و 4. شرح الوافى فى الفروع از ابوالبركات نسفى كه به دو صورت مبسوط و مختصر تأليف شده است (حاجى خليفه ، 2/1997)؛

5. المتدارك على المدارك ، در تفسير قرآن كه تا پايان سورة هود نوشته شده و آورده اند كه پدرش آن را تكميل كرده است (سخاوي ، الضوء، همانجا)؛

6. النكت على الصحيح (زركلى ، همانجا

).

مآخذ

ابن تغري بردي ، النجوم ؛ ازهريه ، فهرست ؛ حاجى خليفه ، كشف ؛ خديويه ، فهرست ؛ زركلى ، اعلام ؛ سخاوي ، محمد، التبر المسبوك ، بولاق ، 1896م ؛ همو، الضوء اللامع ، قاهره ، 1354ق /1935م ؛ سيوطى ، نظم العقيان ، به كوشش فيليپ حتّى ، نيويورك ، 1927م ؛ ظاهريه ، خطى (جغرافيا)؛ كوپريلى ، خطى ؛ لطفى ، عبدالبديع ، فهرس المخطوطات المصورة، قاهره ، جامعة الدول العربية؛ نيز:

Ahlwardt; Arberry; GAL,S; Voorhoeue.

بخش علوم قرآنى و حديث