ابن طراوه - دائرة المعارف بزرگ اسلامی جلد 4

ابن طراوه

جلد: 4

نويسنده: مريم صادقي

شماره مقاله:1433

اِبْن ِ طَراوه ، ابوالحسين ، سليمان بن محمد بن طراوه (ح 438- 528ق /1406-1134م )، اديب ونحوي عصرملوك الطوائف و مرابطون در اندلس . از جزئيات زندگى وي چندان اطلاعى در دست نيست . مى دانيم كه وي اهل مالقه بوده است (بلفيقى ، 64) و نسبتش ظاهراً به سبا از نوادگان قحطان مى رسد (نك: ضبى ، 290؛ سيوطى ، 1/602). پس از فراگيري مقدمات علوم ، نزد استادان بنامى چون ابوالحجاج اعلم و ابومروان ابن سراح به تكميل آموخته هاي خود در نحو پرداخت و به ويژه مدتى در ملازمت اعلم به سر برد (ابن ابار، 2/705؛ يمانى ، 135؛ صفدي ، 15/422). الكتاب سيبويه را يك بار نزد اعلم و بار ديگر نزد ابن سراج خواند (ابن ابار، همانجا) و چون در نحو و ادب به كمال رسيد (ضبى ، همانجا)، به سنت اهل اندلس لقب «استاد» يافت (عمادالدين ، 3/571). گويند در حفظ الكتاب و آگاهى از دقايق آن همتايى نداشته است (ضبى ، همانجا؛ قس : ابن ابار، همانجا). وي مدتى نيز نزد ابوالوليد باجى (ه م ) به فراگيري فقه و اصول پرداخت (سيوطى ، همانجا؛ قس : بنا، 22- 25)، امّا نه تنها در اين باب دانش قابل ذكري كسب نكرد، كه فقيهان اندلسى را نيز به باد انتقاد گرفت و در شعري ، مال پرستى و رشوه خواري آنان را هجو گفت (سيوطى ، همانجا).

ابن طراوه سفر بسيار مى كرد و در شهرهاي مختلف اندلس به تدريس و اشاعة آراء خود مى پرداخت (ابن ابار، همانجا). بسياري از دانشمندان و اديبان معروف نيز علم نحو، خاصه الكتاب را نزد وي آموخته اند. از آن جمله مى توان از قاسم بن دحمان ، ابوالقاسم سهيلى ، ابوبكر بن سمحون ، قاضى عياض و ابومحمد عبدري نام برد (سلفى ، 62؛ ابن دحيه ، 217، 231؛ ابن ابار، سيوطى ، همانجاها؛ قس : بنا، 26-31). وي به بارگاه اميران و سلاطين اندلس نيز راه يافته و معتصم ابن صمادح (حك 444-480ق ) اميرالمريه و على بن يوسف بن تاشفين (حك 500 -537ق ) را مدح گفته است (ابن سعيد، 2/208؛ قس : بنا، 42-43). با آنكه زندگى ابن طراوه اغلب در آسايش و شادكامى سپري شده (بنا، 20-21، 38؛ قس : ابن ظافر، 382؛ ابن سعيد، 2/208-209؛ مقري ، 3/384- 385)، اما چنين مى نمايد كه وي در اواخر عمر طولانى خود (عمادالدين ، همانجا) به سختى و مشقت دچار آمده است ، چه خود در الافصاح از تيره روزي خويش سخن گفته و از مصايب روزگار شكوه كرده است (بنا، 21).

ابن طراوه را صاحب مكتبى مستقل در نحو شمرده اند (ابن قاضى شهبه ، 127؛ بنا، 26). آراء وي در مواردي با آراء جمهور نحويان متفاوت بوده است (سيوطى ، همانجا). تعريف اصطلاحات و بيان دلالتهاي آنها، ايجاد تقسيمات جديد از جمله در زمان و مكان و ذكر تفاوتهاي متشابهات از ويژگيهاي مكتب نحوي اوست (بنا، 68 -71). اساس كار او را بازگشت به مكتب سيبويه و انتقاد از نوآوريهاي ابوعلى فارسى و ابن جنى تشكيل مى دهد. وي گويى واقعيات نحوي زبان را بر مثالهاي معقد و فرضى نحويان ترجيح مى داده است . از اين رو، دربارة يكى از مثالهاي نحوي ابوعلى فارسى ، با پوزخندي زهرآگين و استفاده از الفاظ قرآنى گويد «اگر جن و انس فراهم آيند... چيزي از اين كلام در نخواهند يافت » (بنا، 61، به نقل از افصاح ). آراء و نظريات خاص وي در تأليفات نحويان پس از او بسيار نقل شده است (نك: همو، 71-100). شايد دليري او در انتقاد از مردي چون ابوعلى فارسى و ستايشهاي گاه به گاه نسبت به آراء سيبويه سبب شده باشد كه داوريهايى متفاوت و گاه متضاد در حق او كنند: ابن سمحون شاگرد و ستايندة او سرسخت ابن طراوه او را داناترين نحوي روزگار دانسته (يمانى ، 135؛ سيوطى ، همانجا)، حال آنكه ابن خروف او را نادان و خودپسند خوانده است (سيوطى ، همانجا). ابن طراوه در شعر و رساله نگاري نيز دستى داشته است (ابن ابار، يمانى ، سيوطى ، همانجاها). ابياتى از سروده هاي وي را منابع نقل كرده اند. يكى از رساله هاي نحوي او را نيز كه خطاب به ابوالحسن ابن باذش نوشته شده ، ابن قاضى شهبه نقل كرده است (بنا، 50 -51).

آثار

الف - خطى

الافصاح ببعض ماجاء من الخطأ فى الايضاح ، در نقد الايضاح ابوعلى فارسى . مؤلف در اين كتاب به بيان نارساييهاي الايضاح پرداخته و آثاري چون الكتاب سيبويه ، الجمل زجاجى (ه م ) و الكافى ابن نحاس (ه م ) را براي مبتديان سودمندتر از آن دانسته است (همو، 17، 56 -57). وي چنانكه اشاره شد، اصولاً از توجه همگانى به آثار ابوعلى فارسى و شاگردش ابن جنى (ه م ) انتقاد مى كند و مختصرات ديگران را براي آموزش نحو ترجيح مى دهد (همو، 17). نسخه اي از اين كتاب به شمارة 1830 در اسكوريال موجود است ( 2 ESC) و بنا (ص 51، حاشية 5) اظهار مى دارد كه به پژوهش آن پرداخته است .

ب - منسوب

1. المقدمات الى علم الكتاب و شرح المشكلات على توالى الابواب كه آن را به اختصار المقدمات على كتاب سيبويه نيز خوانده اند (بنا، 46-47؛ قس : ابن ابار، سيوطى ، همانجاها).

2. ترشيح المقتدي (يمانى ، سيوطى ، همانجاها)، كه آن را خلاصه اي از المقدمات دانسته اند (حاجى خليفه ، 1/399).

3. مقالة فى الاسم و المسمى (سيوطى ، همانجا).

مآخذ

ابن ابار، محمد، التكملة لكتاب الصلة، به كوشش فرانسيسكو كودرا، مادريرد، 1882م ؛ ابن دحيه ، عمر، المطرب ، به كوشش ابراهيم ابياري و ديگران ، قاهره ، 1954م ؛ ابن سعيد، على ، المغرب ، به كوشش شوقى ضيف ، قاهره ، 1955م ؛ ابن ظافر، على ، بدائع البدائة، به كوشش محمد ابوالفضل ابراهيم ، قاهره ، 1970م ؛ ابن قاضى شهبه ، ابوبكر، طبقات النحاة، به كوشش محسن عياض ، نجف ، 1393/1973م ؛ بلفيقى ، ابراهيم ، المقتضب من كتاب تحفة القادم ابن ابار، به كوشش ابراهيم ابياري ، بيروت ، 1983م ؛ بنا، محمد ابراهيم ، ابوالحسين بن الطراوه و اثره فى النحو، قاهره ، 1400ق /1980م ؛ حاجى خليفه ، كشف ؛ سلفى ، احمد، اخبار و تراجم اندلسية، به كوشش احسان عباس ، بيروت ، 1963م ؛ سيوطى ، عبدالرحمان ، بغية الوعاة، به كوشش محمد ابوالفضل ابراهيم ، قاهره ، 1384ق / 1964م ؛ صفدي ، خليل ، الوافى بالوفيات ، به كوشش برندراتكه ، بيروت ، 1399ق /1979م ؛ ضبى ، احمد، بغية الملتمس ، مادريد، 1884م ؛ عمادالدين كاتب ، محمد، خريدة القصر، (قسم شعراء المغرب و الاندلس )، به كوشش آذرتاش آذرنوش و ديگران ، تونس ، 1972م ؛ مقري ، احمد، نفح الطيب ، به كوشش احسان عباس ، بيروت ، 1968م ؛ يمانى ، عبدالباقى ، اشارة التعيين ، به كوشش عبدالمجيد دياب ، رياض ، 1406ق /1986م ؛ نيز:

ESC 2 .

مريم صادقى