ابن طيب، ابوعبدالله - دائرة المعارف بزرگ اسلامی جلد 4

ابن طيب، ابوعبدالله

جلد: 4

نويسنده:

شماره مقاله:1446

اِبْن ِ طَيِّب ْ، ابوعبدالله محمد شَرَقى (شرگى ، شراگى ) ملقب به شمس الدين (1110-1170ق /1698-1757م )، محدث ، نحوي ، اديب و مورخ مغربى . او در قرية شراقه (شراگه ) در نزديكى فاس و در خانواده اي اهل علم و ادب به دنيا آمد (زبيدي ، 1/3؛ كتانى ، 2/1067- 1068، 1071) و دوران كودكى و نوجوانى را در فاس گذراند (مرادي ، 4/91). دو ساله بود كه پدرش به رسم آن زمان از حسن بن على عجيمى براي او اجازة روايت حديث گرفت (كتانى ، 2/1068) دروس مقدماتى را از پدر و عمه اش كه هر دو از محدثان و علماي فاس بودند، فراگرفت و سپس نزد ديگر محدثان و استادان آنجا از جمله احمد بن محمد درعى و محمد بن عبدالقادر فاسى و ابواسحاق ابراهيم سباعى به فراگيري حديث و ساير علوم پرداخت (مرادي ، همانجا؛ كتانى ، 2/1069- 1071). او علاوه بر حديث به تحصيل تفسير، فقه ، صرف و نحو، لغت و ادب نيز همت گماشت و به زودي از دانشمندان نامدار عصر خود گرديد (مرادي ، 4/94؛ كتانى ، 2/1068). وي در راه كسب علم شهرهاي بسياري را زير پا گذاشت (كتانى ، همانجا). در حدود 1143ق حج گزارد و مدت 2 سال در مكه مجاور شد و به كار تأليف و تدريس پرداخت (همانجا؛ عزوزي ، 88؛ بخيت ، 2/154). سپس از طريق شام به روم رفت و پس از چندي از راه مصر به حجاز بازگشت . در اثناي اين سفرها از علما و انديشمندان هر ديار بهره برد و با آنان در علوم مختلف به مباحثه نشست و دانش پژوهان بسياري نيز از جمله حمدون بن عبدالسلام بنانى و سيد محمد مرتضى زبيدي صاحب تاج العروس از محضر وي بهره جستند (مرادي ، 4/91؛ كتانى ، 2/1071).

ابن طيب مشايخ غربى و شرقى خود را بيش از 180 تن ذكر كرده و شرح حال آنان رابه ترتيب در 2 كتاب انيس المطرب و الافق المشرق آورده است (همو، 2/1068، 1070). وي در پايان اين سفرها به مدينه رفت و به تأليف و تدريس مشغول شد و سرانجام در همانجا درگذشت (مرادي ، 4/94).

آثار

تأليفات ابن طيب را در زمينه هاي مختلف بالغ بر 50 اثر دانسته اند (همو، 4/91؛ كتانى ، همانجا؛ عزوزي ، 30/89 -90).

الف - خطى

1. ارسال الاسانيد و ايصال المصنفات و المسانيد، كه الفهرسة الصغري نيز گفته مى شود (كتانى ، 2/1070). دو نسخه از اين كتاب (يكى از آن دو با عنوان سلاسل الاسناد ضبط شده است ) در مجموعة گارت ، كتابخانة دانشگاه پرينستون ، موجود است (بخيت ، 1/154- 155)؛

2. اضاءة الراموس ، در 4 جلد كه حاشيه اي است بر قاموس المحيط فيروز آبادي ، زبيدي اين كتاب را بهترين شرح بر قاموس دانسته است (1/3؛ قس : كتانى ، 2/1069). نسخه هايى از آن در مجموعة گارت (حتى ، V/112 و كتابخانه هاي ازهريه (ازهريه ، 4/3)، قرويين (فاسى ، 2/514 - 515)، دارالكتب القطرية ( المنتخب من مخطوطات ، 3/87 - 88) موجود است ؛

3. تجريد الرواية فى تحقيق الكفاية، كه شرحى است بر كفاية المتحفظ و نهاية المتلفظ ابن اجدابى (بغدادي ، 1/227). نسخه اي از آن در دارالكتب موجود است (سيد، خطى ، 2/61)؛

4. شرح حزب ابى زكريا يحيى بن شرف النووي ، كه شرحى است بر كتاب دعاي نووي . نسخه هايى از آن در كتابخانه هاي آصفيه


I/685) )، GAL,S, رباط (علوش ، 2(1)/220)، مدينه (كحاله ، 44)، حلب ( المنتخب من المخطوطات العربية، 4/358)، مجموعة گارت (بخيت ، 2/154) و مينگانا (هاپ وود، موجود است ؛

5. عيون الموارد السلسة من عيون الاسانيد المسلسلة. نسخه هايى از آن در رباط (زركلى ، 6/178)، ازهريه (1/359) و مجموعة گارت (بخيت ، 154، 155) موجود است ؛

6. فيض نشر الانشراح من روض طى الاقتراح ، كه حاشيه اي بر الاقتراح سيوطى است . نسخه هايى از آن در كتابخانه هاي راغب پاشا (سيد، فهرس ، 1/313)، دارالكتب مصر (خديويه ، 4/86 -87؛ نيز نك: II/194 موجود است ؛

7. مفتاح الوصول الى علم الاصول ، در شرح مقدمة عبدالقادر فاسى . نسخه اي از آن در دارالكتب قاهره (تيموريه ، 4/184) موجود است ؛

8. موطئة الفصيح لموطأة الفصيح ، شرحى است بر منظومة الموطأة ابن مرحل (ه م ). نسخه هايى از آن در كتابخانة شخصى زركلى (همانجا) و دارالكتب (سيد، خطى ، 3/143-144) موجود است .

ب - آثار يافت نشده

1. الازهار الندية در تاريخ (بغدادي ، 1/67)؛

2. الاستمساك باوثق عروة فى الاحكام المتعلقة بالقهوة؛

3. الافق المشرق ؛

4. اقرار العين باقرار الاثر بعد ذهاب العين ، كه الفهرسة الكبري نيز خوانده مى شد؛

5. الانيس المطرب (كتانى ، 2/1070)؛

6. تمهيد الدلائل و تلخيص الاوائل (بغدادي ، 1/321)؛

7. حاشية على شرح القسطلانى للصحيح ، در 2 جلد؛

8. حاشية على الشمائل (كتانى ، همانجا)؛

9. حاشية على المطول (مرادي ، 4-91)؛

10. الرحلة الحجازية (كتانى ، همانجا؛

II/523 S, .(GAL, نسخه اي با اين نام در كتابخانة قرويين (فاسى ، 3/320-321) موجود است كه گرچه لقب و كنيه و تاريخ وفات مؤلف آن اندكى متفاوت است ، اما با توجه به بعضى قراين ، احتمال مى رود كه همان رحلة ابن طيب باشد؛

11. سمط الفرائد فيما يتعلق بالبسملة و الصلاة من الفوائد (كتانى ، همانجا)؛

12. شرح شواهد الكشاف ، در تفسير (بغدادي ، 2/353)؛

13. شرح على سيرة ابن الجزري ؛

14. شرح على سيرة ابن فارس (كتانى ، همانجا)؛

15. شرح كافية ابن مالك (مرادي ، همانجا)؛

16. شرح المضرية فى مدح خير البرية؛

17. المسفر عن خبايا المزهر، كه حاشيه اي است بر المزهر سيوطى ؛

18. مسلسلات (كتانى ، همانجا

).

ابن طيب شعر نيز مى سروده است . ابياتى از سروده هاي او را مرادي (4/91-94) و كتانى (2/1068) نقل كرده اند.

مآخذ

ازهريه ، فهرست ؛ بخيت ، محمد عدنان و ديگران ، فهرس المخطوطات العربية المصورة، عمان ، 1985م ؛ بغدادي ، ايضاح ؛ تيموريه ، فهرست ؛ خديويه ، فهرست ؛ زبيدي ، تاج العروس ؛ زركلى ، اعلام ؛ سيد، خطى ؛ همو، فهرس المخطوطات المصورة، قاهره ، 1954م ؛ عزوزي ، محمد عربى ، «ابن الطيب محشى القاموس »، مجلة المجمع العلمى العربى ، دمشق ، 1374ق /1955م ، ج 30، جزء 1؛ علوش ، ي . س . و عبدالله رجراجى ، فهرس المخطوطات العربية المحفوظة فى الخزانة العامة برباط، 1954م ؛ فاسى ، محمد عابد، فهرس مخطوطات خزانة القرويين ، 1400ق /1980م ؛ كتانى ، عبدالحى ، فهرس الفهارس و الاثبات ، به كوشش احسان عباس ، بيروت ، 1402ق /1982م ؛ كحاله ، عمررضا، المنتخب من مخطوطات مدينة المورة، دمشق ، 1973م ؛ مرادي ، محمد خليل ، سلك الدرر، بغداد، 1301ق ؛ المنتخب من مخطوطات دارالكتب القطرية، بيروت ، 1986م ؛ المنتخب من المخطوطات العربية فى حلب ، بيروت ، 1407ق / 1986م ؛ نيز:

GAL, S; Hitti, Ph. et al, Descriptiue Catalog of the Garrett Collection of Arabic Manuscripts , Princeton, 1938; Hopwood, Derek, Catalogue of the Mingana Collection of Manuscripts, Birmingham,

1963.

بخش ادبيات عرب