ابن ظفر - دائرة المعارف بزرگ اسلامی جلد 4

ابن ظفر

جلد: 4

نويسنده: عنايت الله فاتحي نژاد

شماره مقاله:1449

اِبْن ِ ظَفَر، ابوعبدالله ، محمدبن عبدالله بن محمد (497- 565ق / 1104-1170م )، اديب ، لغوي ، مفسّر و شاعر. تاريخ درگذشت او را 567 و 568ق و كُنية او را ابوجعفر (ياقوت ، 19/48) و ابوهاشم (المكتبة، 665) نيزگفته اند. ياقوت (همانجا) و صفدي (1/141) زادگاه او را صقليه ، فاسى (2/344، 345) و سيوطى (1/142) مكه دانسته اند. ابن ظفر دوران كودكى را در مكه گذرانيد (ياقوت ، صفدي ، همانجاها) و نسبت مكّى وي نيز از همين جاست . در كودكى موطن خود را ترك كرد و براي كسب دانش راهى ِ مصر، مغرب و اندلس شد. در اسكندريه با ابوبكر طرطوشى و در اندلس با ابوبكر ابن عربى (ه م ) و ابو مروان باجى و ابوالوليد دبّاغ و ابن مَسرّه (ه م ) ملاقات كرد (ياقوت ، همانجا؛ فاسى ، 2/346) و احتمالاً از محضر آنان بهره برد. وي مقامات حريري را نيز نزد حافظ ابوطاهر سلفى فراگرفته (ابن حجر، 5/372) و خود از راويان او بوده است ( المكتبة، 667).

ابن ظفر در ادبيات و تفسير اطلاعات وسيع داشته و شاگردان بسياري در اين رشته ها تربيت كرده است . عمادالدين كاتب (3/49) وي را در تفسير و ادبيات ، امام عصر دانسته و گفته است كه ضمن ملاقاتى با او در حماه ، طالبان علم را شيفتة وي يافته است . از ميان شاگردان او مى توان از ابوالمحاسن عمر بن قرشى (فاسى ، 2/344)، ابوالمواهب ابن بصري و موفق بن قدامه (ابن حجر، همانجا) نام برد. وي بيشتر عمرش را در سفر گذرانيد، مدتى را در مهديه سپري كرد و در آنجا شاهد جنگهاي صليبى و سقوط اين شهر به دست صليبيان بود. در 554ق /1159م به صقليه رفت و در آنجا اثر معروف خود سُلوان المطاع را نوشت و به يكى از حكمرانان محلى تقديم كرد. سپس به مصر بازگشت و پس از اقامتى كوتاه در آنجا به حلب رفت و در مدرسة ابن ابى عصرون اقامت گزيد و به تدريس پرداخت و تفسير بزرگ خود را نوشت ، اما در جريان منازعاتى كه ميان شيعيان و سنيان حلب رخ داد، بيشتر آثار و كتابهاي او به يغما رفت (عمادالدين ، 3/49؛ ياقوت ، همانجا؛ سيوطى ، 1/142؛ قفطى ، 3/75). پس از اين رخداد، اقامت در حلب را جايز ندانست و راهى حماة شد و در آنجا ضمن پرداختن به كار تأليف (نك: سيوطى ، همانجا) به تحصيل فقه شافعى نيز همت گماشت (فاسى ، همانجا). در حماة نورالدين محمود زنگى مقرري ماهانة ناچيزي معادل 7 درهم براي وي معين كرد كه كفايت زندگى او را نمى كرد و او ناچار در نهايت تنگدستى روزگار مى گذرانيد (قفطى ، 3/75-76). چنانكه گويند از شدت نياز دختر خود را به ازدواج با مردي در آورد كه او را از حماه برده و در شهري ديگر به معرض فروش گذاشت (ابن خلكان ، 4/397؛ صفدي ، 1/141). اين وضع تا پايان عمر ابن ظفر ادامه داشت . مرگ وي نيز در همان شهر روي داده است .

آثار

آثاري كه از ابن ظفر بر جاي مانده ، اينهاست :

الف - چاپى

1. اَنباء نجباء الاَبناء، در موضوعات مختلف ادبى و شرح حال مشاهير كه با سيرة حضرت محمد(ص ) آغاز مى شود. اين كتاب يك بار در 1315ق و بار ديگر به كوشش مصطفى قَبّانى در 1322ق در قاهره به چاپ رسيده است ؛

2. خَيْرُالبِشَر بخير البَشَر، شامل پيشگوييهاي مربوط به رسالت پيامبر اكرم (ص ). اين كتاب نخستين بار در 1280ق /1863م در قاهره به چاپ رسيده است ؛

3. سُلوان المُطاع فى عدوان الاَتْباع . اين كتاب كه در خلال اقامت كوتاه ابن ظفر در صقليه نوشته شده به سبك كليله و دمنه و مشتمل بر 5 «سُلوانه » در تفويض ، صبر، تأسّى ، رضا و زهد است . اين اثر به 4 زبان ترجمه شده است :

الف - به فارسى ، با نام رياض الملوك توسط شخصى به نام نظام الدين ، براي شيخ اويس بهادرخان جلايري در بغداد. نسخه اي از آن در كتابخانة مجلس موجود است (نك: شورا، 6/190)؛

ب - به تركى توسط قره خليل زاده كه در 1285ق در استانبول به چاپ رسيده است ؛

ج - به ايتاليايى توسط آماري كه در 1851م در فلورانس چاپ شده است ؛

د - به انگليسى در 1852م در لندن منتشر شده است . اصل كتاب نخستين بار در 1278ق /1861م در قاهره چاپ سنگى شده و از آن پس بارها در تونس و بيروت و قاهره به چاپ رسيده است .

ب - خطى

1. ابهام الغواص فى ايهام الخواص ، كه ذيلى است بر درّة العواص حريري و نسخه هايى از آن در دارالكتب و آصفيه موجود است I/488) )؛ GAL,S.

2

. زاد الملوك المظفري ، منسوب به وي ، مشتمل بر 3 بخش كه به نام سلطان امير حاج بن محمد بن قلاوون تأليف شده و نسخه اي از آن در ازهريه موجود است (ازهريه ، 3/48)؛

3. شرح غريب المقامات يا التنقيب على ما فى المقامات من الغريب ، كه شرحى است بر مقامات حريري . نسخه هايى از آن در كتابخانه هاي بارودي در بيروت (معلوف ، 134)، گارت (حتى ، و موجود است ؛

4. ينبوع الحياة، در تفسير كه نسخه هايى از مجلدات مختلف آن در آصفيه (1/403)، دارالكتب مصر، برلين وپاريس ( دوسلان ، 141 -140 ؛ بلوشه ، GAL,S,I/596 I/432; موجود است .

ج - يافت نشده

ارجوزة فى الفرائص ؛ اساليب الغاية فى احكام آية؛ الاشتراك اللغوي و الاستنباط المعنوي ؛ اكسير كيمياءِ التفسير؛ الانباء عن الكتاب المسمى بالاحياء؛ الاشارة الى علم العبارة (ياقوت ، 19/48- 49؛ صفدي ، 1/142)؛ البرهانية فى شرح اسماءِ الحسنى ( المكتبة، 666)؛ التشحين فى اصول الدين ؛ الجُنّة من فرق اهل السّنة (صفدي ، همانجا)؛ الجودالواصب ( المكتبة، 667)؛ الحُوَذُ الواقية و العُوَذُ الراقية (صفدي ، همانجا)؛ رياض الذكري ؛ فوائد الوحى الموجز الى فرائد الوحى المعجز ( المكتبة، 666)؛ القواعد و البيان فى النحو (ياقوت ، 19/49)؛ كشف الكسف فى نقض الكتاب المسمّى بالكسف ؛ مالك الاذكار فى مسالك الافكار (صفدي ، همانجا)؛ المسنى فى الفقه على مذهب مالك بن انس ؛ معاتبة الجري على معاقبة البري فى اعتقاد ابى حنيفة و الاشعري ( المكتبة، همانجا)؛ المعادات ؛ مُلَح اللغة، در كلمات مشترك اللفظ و مختلف المعنى ؛ نصائح الذكري (صفدي ، همانجا). ابياتى از اشعار وي نيز در سلوان المطاع و ديگر مآخذ آمده است (براي نمونه نك: عمادالدين ، 3/50 -57).

مآخذ

آصفيه ، خطى ؛ ابن حجر، احمد، لسان الميزان ، حيدرآباد دكن ، 1331ق ؛ ابن خلكان ، وفيات ؛ ازهريه ، فهرست ؛ سيوطى ، بغية الوعاة، به كوشش محمد ابوالفضل ابراهيم ، قاهره ، 1384ق /1964م ؛ شورا، خطى ؛ صفدي ، خليل ، الوافى بالوفيات ، به كوشش هلموت ريتر، بيروت ، 1381ق /1962م ؛ عمادالدين كاتب ، محمد، خريدة القصر، به كوشش شكري فيصل ، دمشق ، 1383ق /1964م ؛ فاسى ، محمد، العقد الثّمين ، به كوشش فؤاد سيّد، بيروت ، 1986م ؛ قفطى ، على ، انباء الرواة، به كوشش محمد ابوالفضل ابراهيم ، قاهره ، 1374ق /1955م ؛ معلوف ، عيسى اسكندر، «من نفائس الخزانة البارودية الكبري فى بيروت »، مجلة المجمع العلمى العربى ، دمشق ، 1925م ، شم 5؛ المكتبة العربية الصقلية، به كوشش ميكله آماري ، لايپپزيگ ، 1875م ؛ ياقوت ، ادبا، نيز:

Blochet; De Slane; GAL; GAL,S; Hitti, Ph. K. et al., Descriptiue Catalog of The Garrett Collection of Arabic Manuscripts, Princeton,

1938.

عنايت الله فاتحى نژاد