اَبواِسْحاقِ کوبُناني، ابواسحاق بن عبداللّه کوبناني يزدي (د پس از
886ق/1481م)، رياضي‌دان، ستاره‌شناس و اديب ايراني. نام وي در يکي از آثارش
ابواسحاق شيخ‌زاده ابن الخادم البرهاني الکوبناني، آمده است (حل مسءله، برگ 189 ب).
همانگونه که از شهرتش پيداست، زادگاه او کوبنان (= کوهبُنان، دهستاني در حدود 150
کيلومتري شمال غربي کرمان) بوده است. با پيدا شدن نسخه‌اي از کتاب منشآت او،
گوشه‌هايي از زندگي وي بر ما آشکار شده است. با وجود اين سالهاي زندگاني وي دقيقاً
مشخص نيست، اما از آثار باقي مانده‌اش چنين برمي‌آيد که او ميان سالهاي 845 و 886ق
فعاليت علمي داشته است.
ابواسحاق در مدرسه‌اي مشهور به سعديه به فراگيري دانش همت گماشت و بعدها در همانجا
به تدريس علوم عقلي و نقلي پرداخت (نک : روح‌الاميني، 47). وي ظاهراً مدتي دراز در
ساري ساکن بوده و نزد امراي محلي مازندران منزلت و اعتباري داشته است، زيرا چند اثر
خود را در اين محل و به نام آنان تأليف کرده است، همچنين نامه‌اي از جانب امير آن
شهر براي عم او، امير نصيرالدين به انشاي کوبناني در دست است (ابواسحاق، همانجا؛
روح‌الاميني، 44). چنانکه از آثار ابواسحاق بر مي‌آيد. وي در ادب فارسي و عربي دست
داشته و خود نيز اشعاري سروده است که نمونه‌هايي از آنها در منشآت (همان، 48) و حتي
در نوشته‌هاي رياضي او ديده مي‌شود (ابواسحاق، رسال? تضعيفيه، برگ 219 الف).
آثار: از کوبناني آثاري بر جاي مانده که هيچ‌يک تاکنون به چاپ نرسيده است.
الف ـ تأليفات:
1. حاشيه شرح الملخص. اين رساله حاشيه‌اي است بر شرح قاضي‌زاد? رومي (766-840ق) بر
ملخص چغميني ستاره‌شناس ايراني که در 858ق به عربي نوشته شده است. در اين رساله،
مسأل? نسبت ارتفاع بلندترين کوهها به قطر زمين محاسبه شده است (نک : برگهاي 190
الف ـ 197 الف). يک نسخه از اين اثر در مجموعه‌اي در کتابخان? مرکزي دانشگاه تهران
نگاهداري مي‌شود (مرکزي، خطي، 9/1054).
2. حل مسأله الاقبال و الادبار، رساله‌اي است به زبان عربي در نجوم که تأليف آن در
ربيع‌الاول 846 در ساري به پايان رسيده است. ابواسحاق اين رساله را به هنگام حکومت
سيدمحمد ساري از سادات مرعشي و حاکم ساري، براي فرزند وي معين‌الدين عبدالکريم
تأليف کرد. اين مسأله که دربار? حرکت اقبال و ادبار (پيشرفت و پس‌رفت) فلک بوده،
توسط ابراهيم بن نصر بن سنان (شايد همان ابراهيم بن سنان) طرح شده است. اين اثر در
همان مجموع? کتابخان? مرکزي دانشگاه تهران موجود است (همان، 9/1053-1054).
3. رسال? تأليفيه، رساله‌اي است به فارسي در شرح مسأل? رياضي «تناسب تأليفي» که پيش
از او در کتاب حلل مطرز شرف‌الدين علي يزدي طرح شده بود. ابواسحاق در اين رساله
ابتدا تناسب و واسط? تأليفي (= توافقي) 2 عدد را تعريف کرده و سپس نحو? به دست
آوردن واسط? تأليفي را شرح داده است. رابط? تناسب تأليفي را با نمادگذاري مي‌توان
چنين بيان کرد:
و اگر عددي با نمايش ده دهي به صورت abc نشان داده شود و a,b,c در رابط? فوق صدق
کند، گوييم که آن عدد داراي تناسب تأليفي است، با تغييري در شکل رابط? ذکر شده، به
رابط? ذکر شده، به رابط? زير مي‌رسيم:
(b واسط? تأليفي a و c) يا
براي مثال عدد 632 داراي تناسب تأليفي است، زيرا رقمهاي 6= a، 3=b و 2=c در رابط?
فوق صدق مي‌کند (نک : برگهاي 213 الف ـ 218 الف).
از رسال? تأليفيه چند نسخه در دست است که يکي در کتابخان? مرکزي دانشگاه مرکزي
دانشگاه تهران در همان مجموعه و ديگري در کتابخان? مجلس شوراي سابق در مجموعه‌اي
نگاهداري مي‌شود (مرکزي، خطي، 9/1054-1055؛ شورا، 19/317-318).
4. رسال? تضعيفيه، رساله‌اي است به فارسي دربار? حل مسأل? معروف خانه‌هاي شطرنج که
به محاسب? مجموع 64 جمل? اول يک تصاعد هندسي با قدر نسبت 2 و جمل? اول 1 منتهي
مي‌شود، يعني:
263...+4+2+1=263+...22+21+20
کوبناني در اين رساله 2 روش، يکي دقيق و ديگري تخميني براي محاسب? عدد مذکور ارائه
نمده و به روابطي اشاره کرده که مي‌توان آنها را چنين نشان داد:
p,q,r ? N
و به‌طور مثال براي محاسب? عدد 264 چنين عمل کرده است:
821×2=21(23)×2=1+(21×3)2=264
7(512)×2=7(83)×2=821×2
پيش از کوبناني چون نفر اين مسأله را حل کرده‌اند که راه حل بيروني بهترين آنهاست
(نک : قرباني، 234-248).
از رسال? تضعيفيه، دو نسخه در دست است که اولي در همان مجموع? کتابخان? مرکزي
دانشگاه تهران (مرکزي، خطي، 9/1055) موجود است که کتابت آن به خط مؤلف در
جمادي‌الثاني 868 در هرمز به پايان رسيده است (ابواسحاق، رسال? تضعيفيه، برگ 241
الف)، اما خود کوبناني در مقدم? اين رساله گفته است که آن را به فرمان والي کرمان
که يوسف نام داشته، تأليف کرده است (همان، برگ 219 الف). نسخ? ديگر اين اثر ذيل
مجموعه‌اي در کتابخان? شمار? يک مجلس موجود است (شورا، 19/318-319).
5. شرح زيج ايلخاني، رساله‌اي است به فارسي که در آن ابواسحاق فصل چهارم از مقال?
دوم زيج ايلخاني نصيرالدين طوسي را شرح کرده است (نک : برگ 199 الف ـ ب). نسخه‌اي
از اين رساله در همان مجموع? کتابخان? مرکزي دانشگاه تهران نگاهداري مي‌شود (مرکزي،
خطي، 9/1054).
6. شرح سي فصل طوسي، رساله‌اي عربي که در ربيع‌الاول 868 به پايان رسيده است.
کوبناني در مقدم? اين رساله (برگ 243 الف) از برخي مباحث آن يعني نجوم و گاه‌شماري
ياد کرده، اما از «احکام نجوم (ه م) يا تنجيم که محور اصلي 8 فصل پاياني رساله را
تشکيل مي‌دهد. نامي نبرده است. اين رساله نيز در همان مجموع? کتابخان? مرکزي
دانشگاه تهران نگاهداري مي‌شود (مرکزي، خطي؛ 9/1055-1056).
7. شرح شمسيه الحساب. اين اثر شرحي است بر کتاب شمسيه الحساب نظام نيشابوري (د پس
از 730ق/1330م) که در 20 جمادي‌الاول 868 به پايان رسيده است. وي در آغاز تنها باب
چهارم اين کتاب را شرح کرد و ديباچه‌اي ديگر به نام امير معين‌الدين عبدالکريم نوشت
که البته در هنگام پايان يافتن رساله و تأليف ديباچ? دوم (868ق) هيچ‌يک از اين دو
در قيد حيات نبودند (نک : برگهاي 178 الف ـ 179 ب)، اما از مقدم? همين رساله (برگ
2 الف) چنين بر مي‌آيد که کوبناني پيش از مرگ عبدالکريم (865ق) کار شرح کتاب را
آغاز کرده و آن را به او تقديم نموده است. اين رساله شامل مباحث گوناگون در علم
حساب، اعمال اصلي در اعداد صحيح، کسرها، حساب جمل و محاسب? مساحات است. افزون بر
اين در اين رساله (برگ 81 ب) جدول محاسب? ضرايب بسط دو جمله‌اي که به «مثلث خيام،
پاسکال» مشهور است، وجود دارد. کوبناني فقط به شرح اين کتاب بسنده نکرده، بلکه
مسائل تمريني و حساب «خطأين» را هم به آن افزوده است (همان، برگ، 179 ب). از اين
رساله نسخه‌هايي در کتابخان? مرکزي دانشگاه تهران در همان مجموعه (مرکزي، خطي،
9/1052-1053) و نيز در کتابخان? مجلس شورا (نک : شورا، 19/569) و کتابخان? مسجد
سپهسالار (دانش‌پژوه، 5/205) موجود است.
8. منشآت. اين کتاب شامل 45 نامه و 12 ديباچه (که برخي از آنها را برادرش نجم‌الدين
محمود نوشته) و دو خطبه است که توسط حسين بن معين ميبدي، مؤلف جام گيتي‌نما،
گردآوري شده و در جمادي‌الآخر 900 در يزد به خط شخصي به نام ابوسعيد نوشته شده است.
نخستين نام? اين مجموعه در 845ق نوشته شده است (نک : روح‌الاميني، 42، 44، 47).
تنها نسخ? اين کتاب در کتابخان? شخصي سيدمحمد هاشمي نگاهداري مي‌شود (همو، 44).
9. هيأت. اين رساله در 886ق به دستور حسام‌الدوله امير ابراهيم روزافزون به فارسي
نوشته شده است و مشتمل بر 3 بخش و يک خاتمه است. تنها مسخ? اين رساله در مجموعه‌اي
در کتابخان? مجلس شورا نگاهداري مي‌شود (شورا، 9 (2)/593-595).
ب ـ ترجمه: اعمال هندسي بوزجاني. اين کتاب ترجم? يکي از آثار ابوالوفاي بوزجاني (ه
م) با عنوان في ما يحتاج اليه الصانع من الاعمال الهندسيه است که پيش‌تر توسط
شمس‌الدين ابوبکر نجم‌الدين محمود، برادر ابواسحاق، ترجمه شده بود، اما به دليل مرگ
ناگهاني وي اين کار ناتمام ماند و بخشهايي از آن نيز از ميان رفت و کوبناني اين
ترجمه را تکميل کرد (نک : برگ 179 ب). به گفت? صالح احمدالعلي (ص 9) در مقدم? کتاب
مايحتاج اليه، نجم‌الدين محمود در سد? 7ق مي‌زيسته است که باتوجه به گفت? خود
کوبناني (همانجا) در مورد نسبت برادري وي و نجم‌الدين محمود، اين نظر درست
مي‌نمايد، افزون بر اين صالح احمدالعلي (همانجا) گفته است که کوبناني اين ترجمه را
با کمک 4 تن از شاگردان خويش انجام داده است، ولي خود کوبناني هيچ اشاره‌اي به اين
مطلب نکرده است، وپکه از روي ترجم? کوبناني کتاب مذکور را مورد بررسي قرار داده و
بخش مهمي از آن را به زبان فرانسه ترجمه کرده و در «مجل? آسيايي » آورده است (ص
320-359). نسخه‌اي از اين اثر در کتابخان? ملي پاريس نگاهداري مي‌شود (بلوشه،
II/47). ميکروفيلم همين نسخه در کتابخان? مرکزي دانشگاه تهران موجود است (مرکزي،
ميکروفيلمها، 1/538-539، 548-549).
اخيراً تحريري نه چندان جالب از ترجم? اعمال هندسي کوبناني، در کتابي به نام هندس?
ايراني نشر يافته است. در اين کتاب رساله‌هاي شمار? 23 و 24 که در مجموع? شمار? 772
پاريس بعد از اعمال هندسي آمده (بلوشه، همانجا)، با اندکي تغيير نقل شده است. به
نظر تحريرکننده، اين رسالات توسط کوبناني و پس از اتمام ترجم? کتاب اعمال هندسي به
آن اضافه شده است (جذبي، 73-95). در اين ميان رسال? شمار? 24 در فهرست ميکروفيلمهاي
کتابخان? مرکزي دانشگاه تهران (مرکزي، ميکروفيلمها، همانجا) انگشت‌شماري و در خود
نسخه، عقدانامل (احتمالاً از شرف‌الدين علي يزدي) ناميده شده است (برگ 201). نام
رسال? بيست و سوّم در فهرست ميکروفيلمها، مسائل هندسي با اشکال و در خود ميکروفيلم
(برگ 180 آ حاشيه) في تداخل الاشکال المتشابهه او المتوافقه آمده است. اين رساله از
نظر محتوا شباهت بسياري به اعمال هندسي دارد، ولي در هيچ‌جا سخني حاکي از تأليف آن
توسط کوبناني يا شخصي ديگر نرفته است.
مآخذ: ابواسحاق کوبناني، اعمال هندسي بوزجاني، ميکروفيلم شم (22) 775 کتابخان?
مرکزي دانشگاه تهران؛ همو، حاشي? شرح ملخص، نسخ? خطي شم (2) 2417 همان کتابخانه؛
همو، رسال? تأليفيه، نسخ? خطي شم (5) 2417 همان کتابخانه؛ همو، رسال? تضعيفيه،
نسخ? خطي شم (4) 2417 همان کتابخانه؛ همو، شرح سي فصل طوسي، نسخ? خطي شم (1) 2417
همان کتابخانه؛ جذبي، علي‌رضا، هندس? ايراني، تهران، 1369ش؛ دانش‌پژوه، محمدتقي و
علينقي منزوي، فهرست کتابخان? سپهسالار، تهران، 1356ش؛ روح‌الاميني، محمود،
«ابواسحاق کوبناني»، رياضي‌دان و اديب قرن نهم هجري»، نشري? دانشکد? ادبيات و علوم
انساني دانشگاه شهيدباهنر کرمان، 1369ش، س 1، شم 1؛ شورا، خطي، العلي، صالح احمد،
مقدم? کتاب مايحتاج اليه الصانع من علم النهدسه، بغداد، 1979م؛ قرباني، ابوالقاسم،
بيروني نامه، تهران، 1353ش؛ مرکزي، خطي؛ مرکزي، ميکروفيلمها؛ نيز:
Blochet; Woepcke, Franz, »Recherches sur l'histoire des sciences mathématiques«,
JA, Paris, 1855, vol. V.
يونس کرامتي
لطفا منتظر باشید ...
