لطفا منتظر باشید ...
شماره مقاله:1974
اَبوالْبَقاءِ عُکْبَري، محب‌الدين عبداللـه بن حسين بن عبداللـه
(538-616ق/1143-1219م)، نحوي و فقيه حنبلي. خاندانش از عُکْبَرا (شهري کوچک در
نزديکي بغداد، نک : ياقوت، 3/705) برخاستند، اما خود در بغداد به دنيا آمد و در
همانجا پرورش يافت (ابن خلکان، 3/100؛ ذهبي، المختصر، 214؛ قفطي، 2/116). از اين‌رو
وي را در نسبت به باب الاَزَج (از محلات بغداد، نک : سمعاني، 1/119) اَزَجي نيز
خوانده‌اند (صفدي، الوافي، 17/139).
در کودکي به علت ابتلا به ابله از بينايي محروم شد (ابن اثير، 12/357؛ ذهبي، سير،
22/92؛ ابن ايبک، 141)، با اين حال از همان اوان جواني به کسب علوم مختلف پرداخت.
ادب عربي و نحو را از ابومحمد ابن خشّاب و ابوالبرکات ابن نجاح، لغت را نزد ابن
عصار، قرائات را از ابوالحسن بطائحي و فقه را نزد ابوحکيم نهرواني حنبلي و ابويعلي
صغير فرا گرفت و از ابن بطّي، ابوزرع? مقدسي، ابن هيبر? وزير و ابوبکر ابن نقور
حديث شنيد (ذهبي، المختصر، سير، همانجاها؛ ابوشامه، 119-120؛ ابن خلکان، همانجا؛
ابن رجب، 2/110) و در تمامي اين علوم تبحر يافت.
وي علاوه بر نحو، لغت، فقه و قرائات قرآن، در علم فرائض، حساب، جبر و مقابله و
ادبيات نيز صاحب اطلاع بود، تا آنجا که ابن جوزي مشکلات خود را در ادبيات بر او
عرضه مي‌کرد. ابوالفرج ابن حنبلي، ابوالبقاء را در تمامي اين علوم امام مي‌خواند.
گويند که او در 9 علم نظر مي‌داد (همانجا؛ صفدي، همان، 17/140). آواز? شهرتش در
زمان حيات از مرزها گذشت و از اقطار مختلف سرزمينهاي اسلامي، طالبان براي فراگيري
علم به سوي او مي‌شتافتند (ابن خلکان، 3/100-101؛ ابن رجب، همانجا). ياقوت او را
استاد و پيشواي عصر مي‌خواند (همانجا) و ابن نجار، ضمن اشاره به ملازمت طولاني خود
با او، تصريح مي‌کند که بسياري از تأليفاتش را نزد او قرائت کرده است. از ديگر
کساني که نزد او علوم مختلف چون فقه، ادب و حديث فرا گرفتند، مي‌توان ابن ابي
الجيش، ابن دبيثي، پياءالدين مقدسي، جمال‌الدين ابن صيرفي و ابوالفرج ابن حنبلي را
نام برد (ذهبي، المختصر، همانجا، سير، 22/92-93؛ ابن رجب، 2/110-111، 113). او
همچنين مدتي معيد ابوالفرج ابن جوزي در مدرس? باب الازج بود (همو، 2/110).
ابوالقاء فقيهي حنبلي مذهب بود. زماني تدريس در مدرس? نظامي? بغداد را به او
پيشنهاد کردند، اما از آنجا که پيروي مذهب شافعي از شروط تدريس بود، حاضر نشد مذهبش
را رها کند و آن مقام را بپذيرد (ذهبي، همان، 22/93؛ ابن رجب، 2/111؛ صفدي، همانجا؛
براي برخي از آراءِ فقهي او، نک : ابن رجب، 2/113-114). صفدي علاوه بر فنون ياد
شده، به شاعري ابوالبقاء نيز اشاره دارد (نکت، 179)، اما آنچه در غالب منابع به
عنوان شعر از وي نقل شده، 3 بيت در مدح وزير ناصر بن مهدي علوي است (قفطي، 2/118؛
صفدي، الوافي، 17/142؛ ابن ايبک، 141-142). اين ابيات خالي از هرگونه احساس شاعرانه
است، اما ابن رجب 12 بيت از 2 غزل وي را آورده (2/112-113) که از روح لطيف و قريح?
تواناي سراينده حکايت دارد.
ابوالبقاء به سبب نابينايي، در قرائت متون نيازمند کمک شاگردانش بود، لذا به کنايه
او را «تلميذ تلامذته» (شاگرد شاگردانش) خوانده‌اند، چنانکه حتي بسياري از کتب ادب
را از زبان همسر خود شنيده بود (قفطي، ذهبي، همانجاها؛ ابن رجب، 2/111). او در
تأليف داراي روشي خاص بود، بدين‌گونه که هرگاه اراد? تصنيف مي کرد، هم? کتابهايي را
که در آن زمينه نگارش يافته بود، گرد مي‌آوردو پس از استماع اين کتابها، آنچه را که
به حافظه سپرده شده بود، املا مي‌کرد (همانجاها).
چنانکه گذشت، ابوالبقاء در زمين? علوم مختلف از چنان تبحري برخوردار بود که او را
عالم بي‌نظير روزگارش مي‌خواندند (ابن رجب، همانجا، به نقل از ابن نجار؛ ابن خلکان،
3/100). با اين حال آنچه باعث اشتهار او گرديد، تسلط وي بر علم نحو بود. موضوع
کثيري از تأليفات او را مباحث مربوط به نحو تشکيل مي‌دهد و حتي در آنجا که به شرح
ابيات و بيان قرائات قرآن و حديث مي‌پردازد، به بيان اعراب الفاظ اهتمام دارد.
باوجود رواج آثار متعدد ابوالبقاء، در مورد مذهب نحوي او بين محققان معاصر تشتت
بسياري ديده مي‌شود. ديدگاه او در کتابهايش بيشتر به مکتب بصره گرايش دارد. وي به
تقويت و تبيين آراء علماي اين مکتب پرداخته است و حجم بسياري از تأليفاتش را بيان،
شرح و تلخيص آراءِ کساني چون سيبويه، ابوعلي فارسي و ابن جني تشکيل مي‌دهد (قس:
عناوين کتب او، صفدي، الوافي، 17/141-142؛ ابن رجب، 2/111-112). لذا عموماً او را
عالمي بصري مي‌خوانند (نبهان، 16-17؛ مخزومي، 95-96)، ليکن معاصراني که قائل بر
وجود مکتب بغداد هستند و علمايي چون ابوعلي فارسي، ابن جني، ابن سراج و زمخشري را
با بغدادي مذهب مي‌دانند، او را نيز به اعتبار عناوين آثارش و همچنين تأييد برخي
آراء کوفيان (مثلاً نک : ابوالبقاء، اعراب الحديث، 120)، پيرو مکتب بغداد مي‌دانند
(ضيف، 279؛ محمود، 399-400)، اما امر غريب‌تر وجود کتابي در شرح ديوان متنبي منسوب
به ابوالبقاء است که شارح در مواضع مختلف آن (نک : «التبيان»، 1/144، 116،
299-300، جم( به صراحت خود را از کوفيان مي‌شمرد و همين امر سبب گرديده است تا
برخي ابوالبقاء را بدون توجه به ديگر آثارش پيرو مکتب کوفي بنامند (نک : طنطاوي،
180؛ سقا، «ط»؛ قس: نبهان، 17؛ براي توضيح بيشتر، نک : بخش آثار).
آثار: ابوالبقاء داراي تصانيف متعدد در علوم مختلف است و بخش وسيعي از شرح احوالش
را در منابع، اسامي تأليفات وي تشکيل مي‌دهد. برخي از آثار وي اينهاست:
الف ـ چاپي:
1. اعراب الحديث النبوي. اين اثر از کتابهاي نادري است که در زمين? اعراب احاديث
نوشته شده و در نوع خود کم‌نظير است. چنانکه مؤلف در مقدم? کتاب بيان مي‌کند، وي
اين اثر را به درخواست شاگردان و در مواردي که در اعراب الفاظ اشکال دانسته‌اند،
املا نموده است. اين کتاب بر پاي? جامع الاسانيد ابوالفرج ابن جوزي و به ترتيب
عناوين صحابه نوشته شده است (نک : ص 29-30). کتاب اثري تعليمي است که در آن به ذکر
مسائل مورد نياز طالبان اکتفا و از بيان بي‌مورد مناقشات و بحث و استدلال در آراءِ
نحويان خودداري شده است. نظاير و شواهد متعددي از قرآن مجيد و اشعار عرب در بيان
مطالب آمده است. اعراب الحديث توسط عبدالاله نبهان در دمشق (1397 و 1407ق) و نيز در
اردن به کوشش حسن موسي شاعر (1981م) به چاپ رسيده است.
2. املاء ماممنّ به الرحمن. از اين کتاب با عنوانهاي اعراب القرآن، التبيان في
اعراب القرآن و عناوين ديگري با همين مضمون ياد شده است. کتاب در بيان اعراب الفاظ
قرآن و وجوه مختلف قرائات نوشته شده است. ابوالبقاء در مقدم? کتاب انگيز? خود را در
تأليف و فراهم آوردن کتابي با حجم اندک و بار علمي فراوان ياد مي‌کند (ص 3)، لذا از
ذکر اعراب ظواهر خودداري مي‌کند و همچون اعراب الحديث کمتر درگير اختلاف آراء
نحويان و بحث و استدلال در صحت و سقم آنها مي‌گردد. مؤلف در اين کتاب بر آراء
سيبويه تأکيد خاص دارد و در موارد مختلف به ذکر نظريات کساني چون ابوعلي فارسي، ابن
جني، مبرد و خليل نيز مي‌پردازد. ابوالبقاء هنگان ذکر وجوه مختلف قرائات علاوه بر
قرائات مشهور، به شواذ نيز توجه دارد. اين اثر بارها به چاپ رسيده است که از جمله
مي‌توان به چاپهاي تهران (1276ق)، قاهره (1961م) به کوشش ابراهيم عطوه عوض و نيز
قاهره (1377ق) به کوشش مصطفي سقا اشاره کرد.
3. التبييان في شرح الديوان، در شرح ديوان متنبي. در اينکه ابوالبقاء شرحي بر ديوان
متنبي داشته است، منابع اتفاق نظر دارند (نک : ذهبي، المختصر، همانجا؛ قفطي،
2/117؛ ابوشامه، 120)، امام چنانکه گذشت، در شرحي که هم‌اکنون به ابوالبقاء منسوب
است، شارح بارها خود را کوفي مي‌خواند و اين نکته سبب شده است تا جمعي از معاصران،
انتساب اين شرح را به او نادرست بدانند (نک : ضيف، 279-280؛ مخزومي، 96). همچنين
شارح از قرائت خود نزد مکي بن ريّان ماکسيني در موصل و ابومحمد عبدالمنعم بن صالح
تميمي در مصر ياد مي‌کند («التبيان»، 1/«ب، ج»، 17، 81)، در صورتي که منابع به سفر
ابوالبقاء به مصر و موصل اشاره‌اي ندارند. در عين حال شارح به اثري از خود با عنوان
الاغراب في الاعراب اشاره دارد (همان، 1/87) که در پاره‌اي از منابع متأخر اين
عنوان در ميان تأليفات ابوالبقاء ذکر شده است (ابن رجب، 2/112؛ داوودي، 233). شرح
موجود در حقيقت مجموعه‌اي از شرحهاي مختلف ديوان توسط افرادي چون ابن جني،
ابوالعلاء معري، خطيب تبريزي، واحدي و آراء کساني همچون ابن فورّجه، ابوبکر خوارزمي
و ديگران است. در شرح ابيات که براساس ترتيب ديوان مرتب گرديده، ب سه نکت? اصلي:
اعراب الفاظ مشکل، شرح لغات غريب و معناي بيت توجه شده است («التبيان»، 1/«ج، د»).
کتاب بارها از جمله در قاهره (1287ق) به کوشش ابراهيم دسوقي و نيز در همانجا
(1972م) به کوشش مصطفي سقا و ديگران به چاپ رسيده است.
4. التبيين عن مذاهب النحوّيين، تلخيصي است از الانصاف ابن انباري که در بيروت
(1986م) به کوشش عبدالرحمن عثيمين چاپ شده است.
5. شرح لاميه العرب يا اعراب لاميه الشنفري، در 1402ق توسط محمد خير حلواني در مجله
المجمع العلمي العراقي (ج 33) و پس از آن به‌طور مستقل در سالهاي 1983 و 1984م به
کوشش محمد اديب جمران در بيروت منتشر شده است.
6. شرح ما في المقامات الحريريه من الالفاظ اللغويه. بخش اول کتاب به کوشش علي صائب
در بغداد (1975م) به چاپ رسيده است.
7. اللباب في شرح علل البناء و الاعراب، به کوشش خليل بنيان حسون، بغداد، 1985م.
8. مسأله في قول النبي: انّما يرحم اللـه من عباده الرحماء، که همراه با کتاب مسائل
نحو مفرده به چاپ رسيده است (نک : شم 10).
9. مسائل خلافيه في النحو، به کوشش محمد خير حلواني، حلب، 1971م.
10. مسائل نحو مفرده، به کوشش ياسين محمد سواس، در مجله معهد المخطوطات العربيه (ج
26).
11. المَشوف المعلَم في ترتيب اصلاح المنطق علي حروف المعجم، به کوشش ياسين محمد
وسواس، مکه، 1403ق/1983م.
ب ـ خطي: 1. اعراب الشواذّ من القراءات يا اعراب القراءات الشواذّ. نسخه‌اي از آن
در مصر نگهداري مي‌شود (نک : سيد، 1/19)؛ 2. بحث في بعض الصحابه و سؤالين و
جوابهما. نسخه‌اي از آن در کتابخان? ظاهري? دمشق موجود است (همو، 1/119)؛ 3.
التلقين، در نحو. نسخ? اين کتاب در ليدن نگهداري مي‌شود (ورهووه، 362)؛ 4. شرح
الايضاح و تکملته. نسخه‌اي از اين اثر در مصر موجود است (زيدان، 3/44)؛ 5. شرح
الحماسه لأبي تمّام. نسخه‌هاي آن در کتابخانه‌هاي کوپريلي و يني جامع موجود است
(کوپريلي، شم 1307؛ GAS, II/72)؛ 6. شرح خطب ابن نباته. نسخه‌اي از آن در ليدن
نگهداري مي‌شود (ورهووه، 162؛ براي نسخه‌اي ديگر در استانبول، نک : ZDMG,
LXVIII/390)؛ 7. شرح لاميه العجم. نسخه‌هايي از اين شرح در کتابخانه‌هاي برلين،
وين، اسکوريال، موصل، ليدن و خالديه موجود است (آلوارت، شم 7469, 7858؛ ورهووه،
166؛ احمد، 6/30؛ منجد، 57؛ فلوگل، شم 467 و ESC2; 1996(42)، شم 325)؛ 8. شرح
اللمع ابن جني يا المتبع في شرح اللمع (براي نسخه‌هاي اين کتاب، نک : آمبروزيانا،
شم 122؛ خالدوف، شم 6752)؛ 9. عَدُّ الآي. نسخ? خطي کتاب در کتابخان? فاتح موجود
است (GAL, I/335)؛ 10. المحصّل في شرح المفصّل زمخشري (براي نسخ خطي کتاب، نک :
سيد، 1/395؛ آربري، شم 3128؛ حتي، شم 327؛ GAL, S, I/510)؛ 11. الموجز في ايضاح
الشعر الملغز (آلوارت، شم 6551). همچنين المصنّف که تلخيصي از آن با عنوان البيان
و التعريف في اسباب ورود الحديث الشريف توسط ابن حمز? حسيني انجام گرفته، در 2 جلد
در حلب (1329-1330ق) به چاپ رسيده است.
آثار بسياري نيز در علوم مختلف به ابوالبقاء منسوب است که از آنها تا به امروز اثري
به دست نيامده است (براي اسامي اين کتب، نک : ابن خلکان، 3/100؛ ذهبي، سير،
22/92-93؛ صفدي، الوافي، 17/141-142؛ ابن رجب، 2/111-112).
مآخذ: ابن اثير، الکامل؛ ابن خلکان، وفيات؛ ابن ايبک، احمد، المستفاد من ذيل تاريخ
بغداد، به کوشش قيصرابوفرح، بيروت، 1399ق/1978م؛ ابن رجب، عبدالرحمن بن احمد، طبقات
الحنابله، به کوشش محمد حامد الفقي، قاهره، 1372ق/1953م؛ ابوالبقاء عکبري، عبداللـه
بن حسين، اعراب الحديث النبوي، به کوشش عبدالاله نبهان، دمشق، 1407ق/1986م؛ همو،
املاء مامنّ به الرحمن، بيروت، 1399ق/1979م؛ همو، «التبيان في شرح الديوان»، همراه
ديوان ابي‌الطيب المتنبي، به کوشش مصطفي سقا و ديگران، قاهره، 1972م؛ ابوشامه،
عبدالرحمن بن اسماعيل، الذيل علي الروضتين، به کوشش عزت عطار حسيني، قاهره،
1366ق/1947م؛ احمد، سالم عبدالرزاق، فهرس مخطوطات مکتبه الاوقاف العامه في الموصل،
بغداد، 1397ق/1977م؛ داوودي، محمد ابن علي، طبقات المفسرين، بيروت، 1403ق/1983م؛
ذهبي، محمدبن احمد، سير اعلام النبلاء، به کوشش بشار عواد معروف و محيي هلال سرحان،
بيروت، 1405ق/1985م؛ همو، المختصر المحتاج اليه من تاريخ ابن الدبيني، بيروت،
1405ق/1985م؛ زيدان، جرجي، تاريخ آداب اللغه العربيه، به کوشش شوقي ضيف، قاهره،
1957م؛ سقا، مصطفي، مقدمه بر «التبيان» (نک : هم : ابوالبقاء)؛ سمعاني، عبدالکريم
بن محمد، الانساب، به کوشش عبداللـه عمر البارودي، بيروت، 1408ق/1988م؛ سيد، فؤاد،
فهرس المخطوطات المصوره، قاهره، 1954م؛ صفدي، خليل بن ايبک، نکت الهميان، قاهره،
1329ق/1911م؛ همو، الوافي بالوفيات، به کوشش دروتئا کراوولسکي، بيروت، 1401ق/1981م؛
ضيف، شوقي، المدارس النحويه، قاهره، 1972م؛ طنطاوي، محمد، نشأه النحو و تاريخ اشهر
نحاه، به کوشش عبدالعظيم شناوي و محمد عبدالرحمن کردي، قاهره، 1389ق/1969م؛ قفطي،
علي بن يوسف، انباه الرواه، به کوشش محمد ابوالفضل ابراهيم، قاهره، 1371ق/1952م؛
کوپريلي، خطي؛ محمود، محمود حسيني، المدرسه البغداديه، بيروت، 1407ق/1986م؛ مخزومي،
مهدي، مدرسه الکوفه، قاهره، 1377ق/1958م؛ منجد، صلاح‌الدين، المخطوطات العربيه في
فلسطين، بيروت، 1982م؛ نبهان، عبدالاله، مقدمه بر اعراب الحديث النبوي (نک : هم ،
ابوالبقاء)؛ ياقوت، بلدان؛ نيز:
Ahlward; Ambrosiana; Arberry; ESC2; Flügel, G., Arabischen, persischen und
türkischen Handschriften der Kaiserlich-K?niglichen Hofbibliothek zu Wien, Wien,
1865; GAL; GAL, S; GAS; Hitti, ph. K., Garrett Collection of Arabic Manuscripts,
London, 1938; Khalidov; Voorhoeve; ZDMG.
مريم صادقي
