لطفا منتظر باشید ...
شماره مقاله:1975
اَبوالْبَقاءِ کَفَّوي، ايوب بن موسي حسيني کفوي (1028-1095ق/1619-1684م)، اديب،
لغوي و فقيه حنفي. وي در کفّه (تئودوسيا ) واقع در جنوب شرقي شبه جزير? کريمه به
دنيا آمد. اطلاعات ما دربار? ابوالبقاء و حيات علمي او پراکنده و بسيار اندک است.
او مدتي مانند پدر مفتي کفه بود (سرکيس، 293) و ظاهراً مدت 30 سال در کفه زيست. وي
چندي نيز قضاي قدس شريف و ديگر نقاط را برعهده داشت (بروسه‌لي، 1/230؛ بغدادي،
ايضاح، 1/251). مصطفي پاشاي وزير وي را به استانبول فرا خواند و به قضاي بَرْکه
گماشت. ابوالبقاء مدتي هم در بغداد و فيليپيه (پلوديف امروزي واقع در بلغارستان)
منصب قضا داشت (سرکيس، همانجا؛ GAL, II/603)، اما به علتي نامعلوم و شايد بر اثر
حسادت اطرافيان، مغضوب سلطان محمد عثماني واقع شد و به کفه تبعيد گرديد و ناگزير در
آنجا اقامت گزيد، تا آنکه 12 سال بعد با ميانجيگري سليم گراي خان به استانبول
بازگشت و مورد عنايت سلطان قرار گرفت (ابوالبقاء، 1/2-3؛ سرکيس، همانجا). گفته‌اند
که ابوالبقاء پس از آن به سوي استينيه در ناحي? بسفر فرستاده شد و در همانجا درگذشت
(GAL، همانجا؛ قس: کحاله، 3/31؛ بغدادي، هديه، 1/229، که مرگ او را در قدس
نوشته‌اند). باتوجه به وساطت سليم گراي خان، تاريخ وفات او در 1095ق (سرکيس،
همانجا) درست‌تر از 1093ق (همو، ايضاح، 2/380) و 1094ق (همان، 1/251؛ زرکلي، 2/38؛
کحاله، 3/31) به نظر مي‌آيد، زيرا سليم در 1905ق براي دومين‌بار به قدرت رسيد
(زامباور، 368) و علي القاعده در اوايل حکومتش وساطت او را کرده است.
آثار: شهرت ابوالبقاء بيش از همه به الکليّات اوست که فرهنگ الفبايي مصطلحات علوم و
فنون است. وي در مقدم? کتاب (همانجا) از مصطفي پاشا به نيکي ياد مي‌کند و درواقع
کتاب را به او تقديم مي‌دارد. حجم کتاب و دقت و گستردگي مطالب آن بيانگر اين است که
سالهاي رفاه و نشاط مؤلف و برخورداري وي از حمايت سلطان تدوين شده است و اشارات
شکوه‌آميز وي در مقدم? کتاب (همانجا) به مرارتهاي زندگي و دشواريهاي پيري و
کهنسالي، بايد بر اين نکته دلالت داشته باشد که مؤلف تنها مقدمه را در آن احوال
نابسامان نوشته، نه هم? کتاب را. به هر حال، ابوالبقاء مدعي است که در هم? دانشها و
هنرهاي زمان خود سخن رانده (1/1) و الکليات را نيز عملاً از آگاهيهاي گوناگون در
زمينه‌هاي فقه، فلسفه، کلام، نحو و علوم طبيعي انباشته است. بحثهاي وي در مدخلهايي
چون اتحاد، ادراک، اراده، امکان، ايمان، وجود، وحي و هيولي کاملاً عقلي و سنجيده و
نشان? قوت ذهن و ذوق فلسفي اوست (درويش، 3). الکليات از نظر مباحث فقهي و اصولي نيز
اثري نسبتاً جامع به‌شمار مي‌رود و مقاله‌هاي فقهي آن خاصه در فقه حنفي درخور
اعتناست (همانجا). در اين کتاب مقالاتي دربار? پيامبران مانند آدم، ادريس، يعقوب،
يحيي و يونس(ع) آمده و مدخلهاي متعددي به مباحث نحوي و ادبي با عنوانهايي همچون
اسم، استعاره، اشتقاق، اضافه، اقتباس و بلاغت اختصاص يافته است. از لحاظ نحوي کمتر
موضوعي است که از ديد ابوالبقاء پنهان مانده باشد (براي نمونه، نک : 5/4-12: مدخل
«الواو»). در عين حال، عمومي‌ترين جنب? الکليات، جنب? لغوي آن است. مؤلف به کاربرد
قرآني کلمات عنايت فراوان داشته و از اين طريق مجموعه‌اي از واژه‌هاي دشوار قرآني
را توضيح داده است. جنب? قرآني الکليات از لحاظ فن تفسير نيز قابل ملاحظه است
(درويش، 4).
الکليات ابوالبقاء يا کليات العلوم (GAL، همانجا؛ قس: شوربجي، 65)، از نخستين
کتابهايي است که در بولاق (1253ق/1837م) و ايران (تهران، 1285-1286ق) چاپ سنگي شد.
چاپ منقحي از آن با مقابله با يک نسخ? خطي معتبر تازه به دست آمده، در 5 جلد به
کوشش عدنان درويش و محمد مصري در دمشق (1952-1974م) صورت گرفته است. اثر ديگر
ابوالبقاء کتابي است با نام تحف? شاهان که به زبان ترکي نوشته و موضوع آن اصول
عقايد، فقه و اخلاق است. اين کتاب نيز در بولاق (1264ق) و استانبول (1258 و 1281ق)
به چاپ رسيده است. به گفت? بروکلمان وي شرحي بر قصيده برد? بوصيري نيز نوشته است
(GAL, S, I/468).
مآخذ: ابوالبِقاء کفوي، ايوب بن موسي، الکليات، معجم في المصطلحات و الفروق
اللغويه، به کوشش عدنان درويش و محمد مصري، دمشق، 1981-1982م؛ بروسه‌لي، محمد طاهر،
عثمانلي مؤلفلري، استانبول، 1333ق؛ بغدادي، ايضاح؛ همو، هديه؛ درويش، عدنان و محمد
مصري، مقدمه بر الکليات (نک : هم ، ابوالبقاء)؛ زامباور، ادوارد ريتر، نسب نام?
خلفا و شهرياران، ترجم? محمد جواد مشکور، تهران، 1356ش؛ زرکلي، اعلام؛ سرکيس، يوسف
اليان، معجم المطبوعات العربيه، قاهره، 1346ق/1928م؛ شوريجي، محمد جمال‌الدين،
قائمه باوائل المطبوعات العربيه، قاهره، 1383ق/1963م؛ کحاله، عمررضا، معجم
المؤلفين، بيروت، 1957م؛ نيز:
GAL; GAL, S.
محمد مهدي مؤذن جامي
