لطفا منتظر باشید ...
شماره مقاله:1999
َبوبَکْرِ سِجِسْتاني، محمد بن عزير (د ح 330ق/942م)، مفسر، اديب و مؤلف در
زمين? غريب القرآن. برخي چون دارقطني (د 385ق) و خطيب بغدادي او را محمد بن «عزيز»
خوانده‌اند (نک : ابن نقطه، 7/7). اکثر قريب به اتفاق منابع در نام و نسب او به
«محمدبن عزير» بسنده کرده‌اند، ولي در مواردي محمد بن عزير بن اعين (نک : ابن قاضي
شهبه، 189)، محمدبن عمربن احمد (نک : پرچ، شم 522؛ قس: ورهووه، 260) و محمدبن
عمربن احمدبن عزير (ظاهريه، 408؛ بانکيپور، TS, I/590; XVIII(2)/174) نيز ضبط شده
است.
دربار? زندگي وي تقريباً چيزي دانسته نيست. از نسبت سجستاني چنين بر مي‌آيد که اصل
او از سيستان بوده و در بغداد مي‌زيسته است. به گفت? ذهبي: «وي تا حدود 330ق در قيد
حيات بوده، اما ابن نجار دربار? تاريخ درگذشت او سکوت کرده است» (15/216، 217).
براساس گفت? ابن خالويه (نک : ابن خير، 64) وفات ابوبکر سجستاني پيش از ابوبکر
محمدبن قاسم انباري (نک : ه د، ابن انباري) يعني پيش از 328ق واقع شده است. از
اين‌رو استنباط ابن شاکر (10/306) و در پي او تلقي کرده‌اند، قابل ترديد است.
دربار? مشايخ وي گزارشي در دست نيست. تنها مي‌دانيم که او در تأليف غريب القرآن از
ارشادات ابن انباري سود برده و ابن خالويه او را از شاگردان وي شمرده است (نک :
ابن انباري، 216؛ ابن خير، 63). از راويان ابويکر سجستاني تنها سه تن را مي‌شناسيم
که غريب القرآن را از او روايت کرده‌اند: ابواحمد عبداللـه بن حسين بن حسنون سامري
(همو، 62؛ ابن انباري، همانجا؛ علام? حلي، 72-73)، ابوعمرو عثمان بن احمدبن سمعان
رزاز (ابن خير، 61-63، 369؛ سمعاني، 9/290؛ ذهبي، 15/216)، ابوعبداللـه عبيداللـه
بن محمد ابن بط? عُکبري (ابن خير، 63؛ ذهبي، همانجا)، ولي بنا به گفت? ابن خالويه
(ابن خير. همانجا) نه اين سه تن و نه ديگري کتاب را مستقيماً از مؤلف استماع
نکرده‌اند.
تنها اثري که از ابوبکر سجستاني مي‌شناسيم کتاب غريب القرآن اوست که در برخي نسخ
نزهه القلوب ناميده شده است (مثلاً نک : ابن خير، 61؛ حتي، شم 1189). ريو (ص 77)
احتمال داده که نزهه القلوب عنواني متأخر براي کتاب بوده باشد. مؤلف در اين اثر به
شيوه‌اي لغوي ـ روايي، الفاظ غريب قرآن را شرح کرده و برخلاف روش معمول معجم‌نويسان
عرب، کلمات را بدون رعايت ريش? کلمه بر پاي? حروف تهجّي مرتب کرده و حرکات سه‌گانه
را با ترتيب فتحه، ضمه و کسره آورده است (مثلاً اَنْذَرْتَهُمْ، اَنْداداً...)،
گفته شده تأليف اين کتاب بيش از 15 سال به طول انجاميده و گويا ثمر? زندگي سجستاني
بوده است (نک : ابن انباري، 215-216؛ ابن خير، 63).
غريب القرآن از همان سد? 4ق به عنوان اثري معتبر در اين رشته به شمار آمده (نک :
ابن نديم، 37) و از آن پس نيز همواره يکي از نام‌آورترين آثار در اين زمينه بوده
است (نک : زرکشي، 1/291؛ سيوطي، 2/3). اين کتاب بارها از جمله در 1355ق در قاهره
به چاپ رسيده است. چندين نسخ? خطي مربوط به سد? 5ق از اين کتاب در لندن، تاشکند و
دوبلين موجود است (نک : ريو، شم 130؛ سيمنوف، شم 2927؛ آربري، شم 3009). اين
کتاب توسط مالک بن عبدالرحمن بن مُرَحّل سبتي به نظم کشيده شده (نک : ابن جابر،
140) و به وسيل? محمد سعيدبن پير عثمان رومي با عنوان رغائب الفرقان به ترکي ترجمه
شده است (بغدادي، 1/575). فخرالدين طريحي آن را به ترتيب معمول معاجم عربي درآورده
و زوائدي بر آن افزوده که با عنوان تفسير غريب القرآن به کوشش محمدکاظم طريحي در
1372ق/1953م در نجف به چاپ رسيده است. همچنين تحريري از غريب القرآن براساس ترتيب
سوره‌ها و ايه‌ها به همراه زوائدي در هامش قرآن کريم به تصحيح عبدالحليم بسيوني
توسط کتابخان? سعيديه در قاهره چاپ شده است.
مآخذ: ابن انباري، عبدالرحمن بن محمد، نزهه الالباء، به کوشش ابراهيم سامرائي،
بغداد، 1959م؛ ابن جابر و ادي آشي، محمد، برنامج، به کوشش محمد محفوظ، بيروت،
1982م؛ ابن خير، محمد، فهرسه، به کوشش کودرا، بغداد، 1963م؛ ابن شاکر، محمد، عيون
التواريخ، نسخ? عکسي موجود در کتابخان? مرکز؛ ابن قاضي شهبه، ابوبکربن احمد، طبقات
النحاه و الغويين، به کوشش محسن عياض، نجف، مطبعه النعمان؛ ابن نديم، الفهرست؛ ابن
نقطه، محمدبن عبدالغني، «الاستدراک»، همراه با الاکمال ابن ماکولا، حيدرآباد دکن،
1406ق/1986م؛ بغدادي، ايضاح؛ ذهبي، محمد بن احمد، سير اعلام النبلاء، به کوشش شعيب
ارنؤوط و ابراهيم زيبق، بيروت، 1404ق/1984م؛ زرکشي، محمدبن عبداللـه، البرهان، به
کوشش محمد ابوالفضل ابراهيم، قاهره، 1391ق/1972م؛ سمعاني، عبدالکريم بن محمد،
الانساب، حيدرآباد دکن، 1398ق/1978م؛ سيوطي، الاتقان، به کوشش محمد ابوالفضل
ابراهيم، قاهره، 1387ق/1967م؛ ظاهريه، خطي (علوم قرآني)، حسن؛ علام? حلي، حسن بن
يوسف، «الاجازه الکبيره»، بحارالانوار مجلسي، ج 104، بيروت، 1403ق/1983م؛ نيز:
Arberry; Bankipore; Hitti, ph. K. et al., Descriptive Catalog of the Garrett
Collection, Princeton, 1938; Pertsch; Rieu, Ch., Supplement to the Catalogue of
the Arabic Manuscripts in the British Museum, London, 1894; Semenov, A. A.,
Sobranie vostochnykh Rukopise? Akademii Nauk Uzbeksko? SSR, Tashkent, 1957; TS;
Voorhoeve.
احمد پاکتچي
