لطفا منتظر باشید ...
شماره مقاله:2040
َبوجَعْفَرِ خازِن،، محمدبن حسين صاغاني خراساني (ح 290- ح 360ق/930-971م)، يکي
از بزرگ‌ترين رياضي‌دانان و منجمان سد? 4ق. اگرچه نام او در آثار بسياري آمده و
نوشته‌هاي متعددي به وي نسبت داده شده است، اما از زندگي و برخي خصوصيات وي اطلاع
دقيقي در دست نيست. احتمالاً ابوجعفر در صاغان ــ قريه‌اي در حوالي مرو (نک :
سمعاني، 8/252) ــ زاده شد. او را بيشتر با کنيه‌اش مي‌شناختند (قفطي، 396). برخي
منابع (ايرانيکا؛ جيليسپي، VII/334) نام پدر او را حسن نوشته‌اند. حاجي خليفه
(2/988) وي را خازني نيز ياد مي‌کند.
ابوجعفر خازن و ابوجعفر محمدبن حسين که تا چندي پيش دو رياضي‌دان انگاشته مي‌شدند،
بنا به تحقيق عادل انبوبا، درواقع يک نفرند (قرباني، زندگي نامه، 63، حاشي? 1).
اوليري (ص 239، 240) بدون ذکر مأخذي بر اين باور است که ابوجعفر پيش از گرويدن به
اسلام، صابئي بوده است.
به گفت? ويدمان، ابوجعفر نخست به فراگيري مسائل اعداد و رياضيات پرداخت (نک :
EI1)، سپس نجوم آموخت و سرانجام به مسائل فلسفي روي آورد. از اين‌رو ابوزيد احمدبن
سهل بلخي شرح آغاز کتاب السماء و العالم ارسطو را به نام وي تأليف کرد (نک : ابن
نديم، 251؛ قفطي، 40). وي الات نجومي مي‌ساخت و در به کار بردن آنها تبحر داشت. او
در مثلثات نيز تحقيق مي‌کرد. خواجه نصيرالدين طوسي در کتاب شکل القطاع خود در بحث
از شکل مغني و فروع و لواحق آن مطالبي دال بر اين موضوع آورده است (نک : بستاني).
خازن در 348ق/959م در رصدي که ابوالفضل هروي در شهر ري انجام داد، نظارت داشت
(بيروني، تحديد، 70). وي نزد رکن‌الدوله منزلت ويژه‌اي داشت و از حمايت ابن عميد،
وزير او نيز برخوردار بود (EI2). در 342ق آنگاه که ميان ابوعلي بن محتاج چغاني،
سپاهدار امير نوح ابن نصر ساماني و رکن‌الدول? ديلمي جنگ درگرفت، از جانب
رکن‌الدوله براي عقد صلح مأمور شد و به تدبير وي مقرر گرديد که رکن‌الدوله سالانه
000‘200 دينار به امير ساماني بپردازد، تا غائله خاتمه يابد (ابن اثير، 8/504). از
آنجا که جز اين واقع? تاريخي، مورد ديگري از مداخل? وي در امور سياسي در دست نيست،
به هيچ‌وجه نمي‌توان او را رجل سياسي دانست.
ابوجعفر تمام عمر يا اواخر آن را در ري به سر برد و از فرصت به دست آمده در دستگاه
ديلميان بهر? کافي کرفت و مسائل متعددي را که حل برخي از آنها پيش از آن غيرممکن
مي‌نمود، حل کرد و کتابهاي ارزشمندي در همين دوران نوشت.
آثار:
الف ـ چاپي: 1. رساله في انشاء المثلثات القائمه الزوايا المنطقه الاضلاع. مؤلف در
اين اثر کوشيده است اعداد صحيحي را که ريش? يکي از معادلات x2+y2=z2 و يا
x2+(y2)2=z2 و يا x2+y2=(z2)2 باشد و نيز عدد منطق x را به گونه‌اي که x2+k مربع يک
عدد منطق باشد، بيابد؛ 2. رساله در اثبات اينکه مجموع مربعات دو عدد فرد نمي‌تواند
مربع کامل باشد. اين دو رساله به کوشش عادل انبوبا در 1979م به چاپ رسيده است.
ترجم? فرانسوي رسال? نخست نيز به کوشش فرانتس وپکه در 1861م به چاپ رسيده است (نک
: قرباني، همان، 64-65).
ب ـ خطي: 1. اصلاح کتاب المخروطات. تنها بخشي از اين کتاب در مسأل? تثليث زاويه در
دست است (همان، 66)؛ 2. البرهان علي الشکل السابع من کتاب بني موسي. نسخه‌هايي از
اين اثر در دست است، از آن جمله نسخه اي در کتابخان? مؤسس? لغت‌نام? دهخدا (مرکزي،
3/157) موجود است؛ 3. تفسير صدر المقاله العاشرة من کتاب اقليدس. نسخه‌هايي از اين
کتاب در کتابخانه‌هاي پاريس (دوسلان، شم 2467)، برلين (آلوارت، شم 5924)، ليدن و
فيض‌اللّه استانبول (GAL, S, I/387) موجود است. نسخه‌اي نيز از کتابي به نام شرح
اصول اقليدس در کتابخان? دانشکد? ادبيات دانشگاه تهران موجود است که ظاهراً همين
کتاب مورد بحث است (نک : دانش پژوه، 92)؛ 4. في استخراج خطّين بين خطّين متواليه
متناسبه من طريق الهندسه الثابته، در شيو? ترسيم دو واسط? هندسي بين دو پاره‌خطّ
مفروض. نسخه‌اي از اين رساله در کتابخان? ملي پاريس (دوسلان، شم 2457) موجود است.
ج ـ آثار يافت نشده: 1. تفسير المجسطي (بيروني، القانون، 2/653)؛ 2. زيج الصفائح،
که قفطي آن را ارزشمندترين کتاب در نوع خود شمرده است (ابن نديم، 282؛ بيروني،
الآثار الباقيه، 326؛ قفطي، 396). يک نسخ? خطي بدون نام مؤلف در کتابخان? برلين
موجود است که شامل دو فصل از نوشته‌هاي ابوجعفر دربار? دو ابزار نجومي است که
احتمالاً از زيج الصفائح استخراج شده است (در اين‌باره و نيز دربار? آنچه از اين
کتاب به آثار دانشمندان ديگر راه يافته، نک : قرباني، رياضي‌دانان، 89-90).
رساله‌اي با عنوان رساله في تصحيح ماوقع لابي جعفر الخازن من السهو في زيج الصفائح،
در تصحيح اشتباهات اين زيج از ابونصر عراق (ه م) در دست است که در حيدرآباد دکن به
چاپ رسيده است (همان، 232)؛ 3. سرالعالمين يا کتاب العالمين (ابن ابي الحديد،
6/208؛ حاجي خليفه، همانجا)؛ 4. کتاب في الابعاد و الاجرام (بيروني، القانون،
3/1312)؛ 5. کتاب في ميل الاجزاء (قرباني، زندگي نامه، همانجا)؛ 6. المدخل الکبير
الي علم النجوم (بيروني، الآثار الباقيه، 203). قرباني احتمال داده که اين کتاب
همان تفسير المجسطي ابوجعفر باشد (رياضي‌دانان، 91)؛ 7. المسائل العدديه (ابن نديم،
قفطي، همانجاها).
برخي کتاب الآلات العجيبه الرصديه را که از ابوالفتح عبدالرحمن منصور مروزي خازني
است، به ابوجعفر نسبت داده‌اند (قرباني، همان، 92؛ قس: ميدلي، 111).
مآخذ: ابن ابي الحديد، عبدالحميد بن هبه اللّه، شرح نهج‌البلاغه، به کوشش محمد
ابوالفضل ابراهيم، قاهره، 1960م؛ ابن اثير، الکامل؛ ابن نديم، الفهرست؛ اوليري،
دليسي، علوم اليونان و سبل انتقالها الي العرب، ترجم? وهيب کامل، قاهره، 1962م؛
بستاني؛ بيروني، ابوريحان، الآثار الباقيه، به کوشش ادوارد زاخاو، لايپزيک، 1923م؛
همو، تحديد نهايات الاماکن، آنکارا، 1962م؛ همو، القانون المسعودي، حيدرآباد دکن،
1374ق/1955م؛ حاجي خليفه، کشف؛ دانش پژوه، محمدتقي، فهرست نسخه‌هاي خطي دانشکد?
ادبيات، تهران، 1344ش؛ سمعاني، عبدالکريم بن محمد، الانساب، حيدرآباد دکن،
1397ق/1977م؛ قرباني، ابوالقاسم، رياضي‌دانان ايراني، تهران، 1350ش؛ همو،
زندگي‌نام? رياضي‌دانان دور? اسلامي، تهران، 1365ش؛ قفطي، علي ابن يوسف، تاريخ
الحکماء، قاهره، 1903م؛ مرکزي، خطي؛ نيز:
Ahlward; De Slane; EI1; EI2; GAL, S; Gillispie, Ch. C., Dictionary of Scientific
Biography, New York, 1973; Iranica; Mieli, Aldo, La Science Leiden, 1966.
عليرضا نوري گرمرودي
