اَبو الْحسنِ نادِرُ الزََمان،نگارگر نامور ايراني دربار جهانگير ، پادشاه
گروكاني هند . او همراه با پدرش آقا رضا هراتي در واپسين سالهاي سده 10 ق / 16 م به
شبه قاره هند مهاجرت كرد و در زمان شاهزادگي جهانگير به او پيوست . ظاهرا وي در 996
ق متولد شده است ، زيرا در حاشيه نخستين اثري كه از او بازمانده ، عبارتي به اين
صورت نوشته شده است : رقم ابو الحسن بن رضا مريد خانه زاد ، در سن سيزده سالگي 1009
ق ( پيندر ويلسن ، 61 ). وي در حاشيه أخرين أثارش كه تصاوير رسمي شاه جهان است ، يك
بار رقم«خاندان زاده نادر الزمان مشهدي سنه …»و بار ديگر«عمل العبد الحقير نادر
الزمان ابو الحسن مشهدي شاه جهاني»را آورده است . بنا براين مي توان محل تولد او را
مشهد دانست ( كريم‌خان زاده، 1/37 ، 41، 42).
نخستين اثر بازمانده از ابو الحسن تصوير سياه قلم زرين«جان مقدس»است كه سوادي است
از حكاكي يك هنرمند ألماني به نام ألبرت دورر1كه در موزه آشمولين2آكسفورد نگهداري
مي شود ( پيندر ويلسن،همانجا).مطالعه نگاره هاي مسيحي اروپايي و سوادبرداري از آنها
در كارگاههاي هنري جهانگير رواج فراوان داشت . اين عامل در آموزش هنري ابو الحسن
نيز تأثير گذاشت . تصوير كوچك عيسي مسيح كه صليب بر دوش مي كشد ، در كتابخانهچستر
بيتي3 (گاسكوني، 114) و تصوير شماره 13«آلبوم مينياتوري هاي هندي و ايراني» در سده
هاي 16 – 18 م كه يك زن فرنگي و شخصيتهاي استعاري را نشان مي دهد و چنين مي نمايد
كه بخشب از اين مجلس سواد يك حكاكي غربي ساخت زادلر4و بر مبناي كار مارتين دووس5
است ، از اين دسته اند ( ايوانف ،22). ابو الحسن شيوه نگارگري ايراني را در محضر
پدرش آموخت،از مشقهاي بازمانده او در اين زمينه تصوير مرد جواني كه بر كرسي نشسته و
كتابي در دست دارد ( بيچ ، 200 ، 198 ). سرمشق او اين بار يكي از كارهاي پدرش با
رقم رقا جهانگير شاهي است در موزه دولتي شهر برلين نگهداري مي شود . از ديگر كارهاي
دوره جواني وي نقاشي يكي از مجالس نسخه خطي انوار سهيلي موجود در موزه بريتانياست
كه كار كتابت و نگارگري آن در تاريخ 1019 ق 1610 م زير نظر آقا رضا پايان يافته است
( بارت ، 99) . چهره خود ابو الحسن در حاشيه يكي از برگهاي مرقع گلشن كه به
دست«دولت»هنرمند.
ابوالحسن نادرالزمان
معاصرش ساخته شده ،بازمانده است. در اين تصوير او چپ دست و نزديك بين مي نمايد(گدار
،«حواشي مرقع گلشن6»،20-21 / I(1) ؛ بهنام،5) .
جهانگير در شرح جشن سيزدهمين نوروز پادشاهي خود يعني سال1027ق/1618م مي نويسد«در
اين تاريخ ابوالحسن مصور به خطاب نادرالزماني سرفراز گشت. مجلس جلوس مرا در ديباچه
جهانگير نامه كشيده، به نظر درآورد. چون سزاوار تحسين [و] آفرين بود، مورد الطاف بي
كران گشت . كارش به عيار كامل رسيده وتصويراو از كارنامه هاي روزگار است . در اين
عصر نظير وعديل خود ندارد . اگر در اين روز اوستاد عبدالحي و اوستاد بهزاد در صفحه
روزگار مي بودند ،انصاف كار او مي دادند.پدرش آقا رضائي مروي[ آقا رضاي هروي] در
زمان شاهزادگي من به خدمت من پيوسته ،او را نسبت خانه زادي به اين درگاه است.
غايتاً او را هيچ آشنايي و مناسبت به كار پدرش نيست ،بلكه از يك عالَم نمي توان گفت
و مرا نسبت به او حقوق تربيت بسيار است. از صغر سن تا حال خاطر هميشه متوجه تربيت
او بوده تا كارش به اين درجه رسيده،الحق نادره زمان خود بوده»(توزك 2/237).مقايسه
ميان پدر وپسر توسط جهانگير شايد از آنجاناشي مي شودكه آقا رضا هنگامي كه به خدمت
او درآمده،مرد ميان سالي بوده و دولت او رو به افول ميرفته است (براون ،6 5 ). از
سوي ديگر جهانگير نيز همانند بيشتر فرمانروايان تمامي امتيازها را به خود نسبت داده
و سهم پدر را در آموزش فرزند به كلي ناديده گرفته است .به هر تقدير آقارضاو
ابوالحسن با قلم گيريها ورنگ آميزيهاي خود سبب تقويت نفوذ سبك ايراني در نگارگري
مغولي هندوستان شدند(بارت،100؛ ايرانيكا،I/311 ).
تخصص ابوالحسن صورت سازي بودودر اين كار بصيرت كامل داشت. در ارائه مجالس مختلف
جلوه هاي آشكار نقوش و يا مهارت هنري هدف او نبود ،بلكه او اين وسايل را در خدمت
موضوع قرار مي داد. وي كار خود را با پذيرفتن واقعيت عيني شخصيتهاي مورد نظر آغاز
مي كرد و سپس به دنبال صورت ظاهر و خصوصيات فردي آنها مي گشت . دقت نظر و توانايي
وي در ارائه ريزه كاريهايي چون نقوش پارچه ،زيورها واجزاي طبيعت ،شادابي خاصي به
كارهاي او بخشيده است.
آثار ابوالحسن افزون برآنكه از اسناد معتبر اوضاع اجتماعي روزگار جهانگير است ،نقطه
عطفي نيز در هنر شبيه سازيٍ(پرتره)مكتب نقاشي مغولي به شمار مي آيد. وي بهتر از هر
هنرمند ديگر دوگانگي شخصيت جهانگير ،يعني سالوس و خشونت ذاتي اورا در كنار علاقه او
به زيبايي و هنر به بيننده القا مي كند. آثار رقم دار ابوالحسن و چند اثر مشترك او
با ساير هنرمندانِ كارگاههاي هنري جهانگير و شاه جهان را از نظر موضوع در سه گروه
مي توان جاي داد:
گروه نخست، تصاوير رسمي و مجالس ديوان و دربار جهاگير:1.تك چهره جهانگير كه تصوير
پدرش را در دست دارد .در اين مينياتور بر كره زمين كه در دست اكبرشاه است ، نوشته
شده:« شبيه حضرت اكبر شاه ،عمل نادرالزمان» ودر سمت چپ تصوير نيز نوشته شده :«شبيه
حضرت جهانگير پادشاه است كه در سن سي سالگي ساخته اند، عمل قاسم چهره گشا ،اصلاح
نادرالزمان».
اين تصوير متعلق به موزه گيمه1پاريس است (گاسكوني،178 ) . 2. تصويرجهانگير با لباس
مجلل و لوازم جنگي كه كره زمين را دردست گرفته است ، با رقم«عمل كمترين مريد زاده
ها به اخلاص نادرالزمان»،متعلق به فريير گالري3واشنگتن (بيچ،184).3.مجلس بر تخت
نشستن جهانگيردر1014ق/1605م،با رقم«عمل كمترين خاكسران ابوالحسن جهانگير
شاهي»(ايوانف،18 ). 4.مجلس دربار جهانگير ، در اين اثر شاه بر تخت نشسته ،پاي خود
را بر كره زمين نهاده و فرزندان و رجال دربار در برابراو ايستاده اند. بارقم«كمترين
ابوالحسن نادر الزمان» كه روي كره مشاهده مي شود. اين تصوير در فريير گالري نگهداري
مي شود(بيچ،203,204 ). 5.مجلس ديدار (خيالي)شيخ سعدي از جهانگيرو تقديم نسخه اي از
كليات خود به وي در حضور 9 تن از مشاهير شعرا و دانشمندان جهان كه در ميان آنان
حكيم ابوالقاسم فردوسي نيز مشاهده مي گردد،با رقم«صورت شيخ سعدي شيرازي،عمل
ابوالحسن». اين قطعه سمت چپ مجلس دربار جهانگير است ودر گالري هنري والترز1نگهداري
مي شود (همو،204 ).6. مجلس بارعام جهانگيردر تاريخ1028 ق/1619 م،با رقم«ابوالحسن»
كه متعلق به موزه هنرهاي زيباي بستن2است(بارت،104) .7 .برگي از توزك جهانگيري،مجلس
ديدار خيالي شبانه جهانگير با درويشان و تهيه غذا براي او در باغ شاليمار
كشمير(پيندرويلسن،69 ).8 .مجلس دست به دعا برداشتن جهانگير ،شاه جهان وآصف خان در
محضر سه عالم روحاني ،بارقم«عمل نادر الزمان»(ايوانف،لوحه 9 ).9.مجلس ديدار خيالي
جهانگير و شاه عباس صفوي. در اين مجلس دو سلطان مقتدر جهان اسلام بر روي كره زمين
ايستاده، يكديگر را درآغوش مي فشارند .در كنار تصوير جهانگير رقم:«مريد زاده بالا
خلاص نادرالزمان»و در كنار تصوير شاه عباس جمله«بن آقارضا»ديده مي شود. از اين مجلس
حداقل دو نسخه تهيه شده كه از رسوم متداول مكتب نگارگري مغولي هند به شمار مي آيد
:نسخه اول در آكادمي علوم لنينگرادو نسخه دومدر فرييرگالري نگهداري مي شود
(گاسكوني،130؛بيچ،74,169 ). 10 .مجلس شكست ملك عنبر . دراين تصوير جهانگير تير
دومي را از كمان خود به سوي سر بريده ملك عنبر ياغي زنگي تبار ايالت دكن رها مي
سازد . نقش بندي (كمپوزيسيون)اين مجلس نيز تركيب شگفتي از نقشهاي واقعي (رئاليستي
)و نمادي(سمبوليك)گوناگون است . اين مطلب بي سابقه،حركت جديدي در هنر نگارگري شبه
قاره به وجودآورده است. اين تصوير متعلق به كتابخانه چستر بيتي دردوبلين
است(گاسكوني،153 ).11 .مجلسي از جهانگيرنامه كه برگذاري مراسمي را در باغ شهرآراي
كابل نشان مي دهد و شاه پنجره درباريان را نظاره مي كند.اين اثركه بسيار پركار و
يكي از بهترين كارهاي ابوالحسن در بمبئي نگاهداري مي شده است(غروي،17).گروه دوم
،تصاوير شاه جهان :1. تصوير ايستاده شاه جهان كه جقه زمردنشان در دست دارد ،با
رقم«عمل غلامزاده ميراثي،نادرالزمان». شاه جهان درحاشيه آن به خط خود نوشته است
:«چهره خوبي از من در25سالگي». نسخه اي از اين تصوير در مزه گيمه،و نسخه ديگري در
موزه ويكتوريا و آلبرت نگاهدار مي شود (گاسكوني،186 ,پيندر ويلسن،70) .2.تصوير با
شكوه شاه جهان در حال دريافت تحفه وهداياي عيدي سلاطين ديگر كشورها. زير پايه تخت
رقم«خاندان زاده نادرالزمان سنه…» ملاحظه مي شود ( كريم زاده 1/42). 3.تصوير
استادانه شاه جهان برتخت طاووس ،با رقم : «عمل فدوي نادرالزمان»متعلق به موزه
متروپوليتين(رابينسن،;181 ديماند،لوحه35) .4. بازديد شاه جهان از لشكريان خود با
رقم:«خانه زاد تمام اخلاص نادر الزمان»(ايوانف،21 ) .5. تصوير كودكي دومين پسر شاه
جهان، بارقم :«بنده با اخلاص نادرالزمان»(كريم زاده ،1/42,ولش ،«هنر مغولان
هند1»،167 ،نيز لوحه31 ).
گروه سوم ،تصاوير پراكنده: 1.تصوير سنجاب بر روي درخت،كار مشترك منسوب به ابوالحسن
نادرالزمان و منصور نادر العصر . احتمالا نقش سنجاب كار ابوالحسن باشد. اين تصوير
جزو يك مجموعه خصوصي است (ويلكينسن،14, ولش ،«نقاشي سلطنتي مغول2»،25 2. سوار
وشكاربان وبازشكاري سفيد و سگ تازي ،بارقم«عمل نادرالزمان»(ايوانف،2 3 ).3. زائر
كهنسال در بيايان ،با رقم«عمل نادر الزمان»كه جزو مجموعه خصوصي است (رابينسن ،180
،براون،تصوير 17) .4. كالسكه اي كه به دو گاو حنايي قرمز و فيلي (خاكستري)بسته شده
،با رقم:«راقمه ابوالحسن»(كريم زاده همانجا). 5. تصوير امير حمزه در دام اژدها، با
نوشته هاي پراكندهدر حاشيه از جمله«شبيه حضرت امير حمزه رضي الله عنه»،بارقم:« مشق
فقيرنادرالزمان،في بلده برهانپور»(همو1/40).6. تصوير سوار و بازدار ،با رقم :«عمل
نادرالزمان»در فرهنگستان علوم لنينگراد. نسخه هاي مشابهي از اين تصوير در موزه
بريتانيا ،كتابخانه رامپور ويك مجموعه خصوصي موجود است(ايوانف،23,24 نيز تصوير14 )
.7.جلوس آصف خان،وزير جهانگير ،با رقم:«فدوي قديم نادرالزمان»(همو،21، نيز تصوير 8
).8. تصويركَرن پسراَمرسينگ(سلطان مٍوار)با قباي زربفت و شمشير وخنجر مرصع و تسبيح
مرواريد كه از سوي جهانگير به عنوان خلعت دريافت داشته است. با توجه به اينكه
باريابي كرن ودريافت اين هدايا در1023 ق روي داده است، اين تصوير نيز بايستي درهمان
سال ترسيم شده باشد(گدار،«مرقع تصاوير شاهزادگان تيموري هند3» / 214-220 ;
قس:توزك،136،137، كه همه هدايا را ياد كرده است).9. صحنه يك مجلس عروسي در باغ
(گدار،همان، /214-216 ).10.گلهاي شقايق و زنبق ،با رقم :«خاكساران نادرالزمان»(همان
/271) . سه اثر اخير جز قطعات مرقعي است در كاخ گلستان تهران.11 . در مرقع گلشن
موجود در كتابخانه سلطنتي سابق تهران نيز سه اثر منسوب به او وجود
دارد(آتاباي،354).
مآخذ:آتاباي ،بدري،فهرست مرقعات كتابخانه سلطنتي ،تهران،1353ش ، بهنام،
عيسي،((آشنايي با چند نقاش ايراني وهندي در اوايل قرن يازدهم هجري))،هنر
ومردم،1343ش،شم 19،توزك جهانگيري، لكنهو،1863م،ديماند،م.س.،راهنماي صنايع
اسلامي،ترجمه عبدالله فريار،تهران،1336ش،غروي،مهدي،((جادوي رنگ))،هنرومردم 1354ش،شم
150،كريم زاده تبريزي،محمد علي ،احوال وآثارنقاشان قديم ايران وبرخي از مشاهير
نگارگر هندوعثماني، لندن،1363ش،نيز:
Barrett,D.andB.Gray,LaPeinture indienne,Geneve,1936;Beach,MiloCleveland,The
ImperialImage Painting for the Mughal Court, Washington,1981;Brown,Percy,Indian
Painting underthe
Mughals,NewYork,1975;Gascoigne,Bamber,TheGreatMoghuls,london,1971;Godard,Y.A,Les
Marges du Murakka Gulshan, Athar-eIran,paris,1936;id,Un Albumde portraitsdes
princes timurides del, Inde,Athar-eIran,Paris,1937;Iranica;Ivanov,A,A.,Albom
Indiiskikh ipresidskikh
miniatur,Moscow,1962,vols.XVI-XVIII;Pinder-Wilson,R.H.,Paintings from the
MuslimCourtsof India,London,1976;Welch,Stuart Cary Imperial Mughal Painting
,london,1978;id,The Artof Mughal India, NewYork,1975;Wilkinson, J.V.S.,Mughal
Painting,London,1956.
نوشين دخت نفيسي
ابوالحسين بصري
لطفا منتظر باشید ...
