لطفا منتظر باشید ...
شماره مقاله:1875
اِبْنِ واصِل، محمدبن واصل بن ابراهيم تميمي حنظلي، والي فارس در زمان خلافت معتمد
عباسي (حک : 256-279ق/870-892م)، تاريخ تولد و وفات و همچنين زادگاه وي روشن نيست.
مختصر آگاهيي که دربار? نسب و اسلافش وجود دارد، از نوشت? اصطخري (د 346ق/957م)
فراتر نمي‌رود. به گفت? او (ص 142) ابن واصل از خاندان. حنظله بن تميم از فرزندان
عروه بن اُدَيّه بوده است که در روزگار بني اميه و بعد از کشته شدن عروه، از بحرين
به فارس مهاجرت کردند و در اصطخر سکني گزيدند و به تدريج از زمين‌داران بزرگ بود،
چنانکه خراج سالان? املاکش به سه ميليون دينار بالغ مي‌گرديد. جز اين از زندگي ابن
واصل تا قبل از 256ق اطلاعي در دست نيست. در آغاز خلافت معتمد، ابن واصل به ياري
يکي از کردان به نام احمد بن ليث بر ضد حارث بن سيما شرابي که عامل خليفه در فارس
بود، شورش کرد و پس از قتل وي بر آنجا مسلط شد (طبري، 9/474). اصطخري (همانجا)
دربار? تسلط ابن واصل بر فارس روايت ديگري را ذکر مي‌کند که بر طبق آن وي از طرف
معتمد مأمور سرکوب اميران ترک فارس گرديد و بجز ابراهيم بن سيما و چند تن ديگر همه
را به قتل رساند. تسلط ابن واصل بر فارس زماني رخ داد که بر سر تصاحب اين ولايت
ثروتمند بين يعقوب ليث و معتمد خليفه رقابت پديد آمده بود. از اين پس بيشتر دوران
کوتاه حکومت ابن واصل، در پي کسب قدرت، صرف کشمکش و نبرد و گاه سازش با اين دو جناح
گرديد. از اين‌رو در 257ق به مخالفت با خليفه پرداخت (طبري، 9/489)، ولي هنگامي که
شنيد يعقوب ليث قصد لشکرکشي به کرمان و فارس دارد، چون ياراي مقابله نداشت، در
کرمان به پيشواز وي رفت و با پيشکش اموال و هداياي بسيار اطاعت و فرمانبرداري خويش
را نشان داد. يعقوب هرچند حکومت او بر فارس را پذيرفت، ولي مدتي بعد در نخستين
روزهاي محرم 258 خود وارد فارس شد و آنجا بود که منشور حکومت برخي از نواحي ايران
چون فارس و کرمان را که معتمد توسط برادر خود ابواحمد موفق فرستاده بود، دريافت کرد
(تاريخ سيستان، 216).
در منابع موجود دربار? نقش ابن واصل در اين مصالحه که بين يعقوب و خليفه انجام شد،
مطلبي نيامده است، جز آنکه طبري خبر اطاعت ابن واصل از خليفه و تسليم خراج آن سال
را به او آورده است (9/490). پس از اين تا 261ق خبري از او در دست نيست؛ در اين سال
وي با عبدالرحمن بن مفلح که از جانب سپهسالار ترک موسي بن بغا براي حکومت بر فارس
گسيل شده بود، در رامهرمز جنگ سختي کرد. در اين جنگ عبدالرحمن شکست خورد و به اسارت
درآمد و کمي بعد به رغم درخواست خليفه به دست ابن واصل کشته شد. در هر حال ابن واصل
در اين جنگ غنايم بسياري به چنگ آورد (همو، 9/512-513؛ اصطخري، 142-143). رسيدن خبر
اين نبرد به يعقوب ليث در سيستان بار ديگر طمع او را براي تسلط بر فارس و به چنگ
آوردن غنايم و سرکوب ابن واصل که دم از استقلال مي‌زد، برانگيخت. چنانکه در 17
شعبان 261ق/28 م? 875م از سيستان به قصد فارس حرکت کرد و در اصطخر اموال و خزاين
ابن واصل را که در اين زمان در اهواز به سر مي‌برد، تصاحب کرد. کمي بعد در ذيقعد?
همان سال پس از بازگشت ابن واصل به فارس، در بيضا پيکاري ميان آنان درگرفت. در اين
نبرد ابن واصل شکست خورد و گريخت. دربار? چگونگي اين نبرد و پيامدهاي آن گزارشهاي
متفاوتي در منابع وجود دارد که باتوجه به قراين تاريخي روايت تاريخ سيستان که با
جزئيات بيشتري همراه است، دقيق‌تر مي‌نمايد. طبق اين روايت يعقوب با توسل به
حيله‌اي ابن واصل را غافلگير و شمار بسياري از لشکريانش را نابود کرد، ولي به رغم
کوشش بسيار موفق به دستگيري او نشد. بنابر اين گزارش طبري و به تبع او ابن اثير
دربار? مصادر? اموال ابن واصل توسط يعقوب در اين تاريخ (طبري، 9/514؛ تاريخ سيستان،
225-228؛ ابن اثير، 7/275-277) درست به نظر نمي‌رسد.
پس از شکست بزرگ يعقوب در ديرالعاقول در رجب 262، بار ديگر ابن واصل از طرف معتمد
عهده‌دار حکومت فارس شد. پس سپاهي از گريختگان گرد آورده، به فارس رفت و بر آنجا
مسلط گرديد، اما اين موفقيت ديري نپاييد، زيرا سپاهي از طرف يعقوب براي سرکوب وي
گسيل شد. ابن واصل که توان مقابله با اين سپاه را نداشت، به سيراف گريخت و سعي کرد
با کشتي فرار کند، ولي موفق نشد و دستگير گرديد و در محرم 263 نزد يعقوب فرستاده شد
(طبري، 9/519؛ تاريخ سيستان، 228-229؛ ابن اثير، 7/291-292). يعقوب او را زنداني
کرد و براي دستيابي به اموالش که در قلع? مستحکمي به نام سعيدآباد ــ در حوالي
رامجرد از توابع اصطخر (اصطخري، 117) ــ يا خرّمه (طبري، 9/514) قرار داشت، به
شکنجه‌اش پرداخت. بدين صورت ابن واصل قلعه و تمام اموال آن را تسليم يعقوب کرد
(تاريخ سيستان، 229-230).
طبري (همانجا) بهاي اين اموال را چهل ميليون دينار تخمين زده است. ابن واصل پس از
دستگيري دو سال ديگر در زندان بود، تا آنکه به سبب بروز شورش در زندان به دستور
يعقوب کشته شد (اصطخري، 143). به اين ترتيب مي‌توان حدس زد که سال مرگ وي بين
265-266ق بوده باشد. پس از اين شکست فارس همچنان تا مدتها در دست صفاريان باقي
ماند.
مآخذ: ابن اثير، الکامل؛ اصطخري، ابراهيم بن محمد، مسالک الممالک، ليدن، 1927م؛
تاريخ سيستان، به کوشش محمدتقي بهار، تهران، 1314ش؛ طبري، تاريخ.
محمد عبدعلي
