لطفا منتظر باشید ...
شماره مقاله:1888
اِبْنِ وَفا، ابوالحسن علي بن محمد بن محمد بن وفا، مفسر، فقيه، اديب، شاعر و صوفي
مشهور سد? 8ق مصر. او را قريشي و انصاري و نيز اصل وي را از اسکندريه دانسته‌اند
(سخاوي، 6/21؛ داوودي، 1/437). اغلب مآخذ تولد او را در 759ق/1358م، در قاهره ضبط
کرده‌اند، اما شعراني (2/22) به خط خود او ديده که تاريخ تولدش را صبح يکشنبه 11
محرم 761ق/3 دسامبر 1359م نوشته است. او بسيار باهوش و تيزبين بود، چنانکه در کودکي
شگفتي پدر را که خود صوفي و شاعر بود، برانگيخت. در حالي که کمتر از 20 سال داشت،
اجازه يافته بود که در مجامع سخن بگويد (ابن حجر، انباء، 5/256؛ سيوطي، 304). برخي
مآخذ، اجازه دهنده را پدرش دانسته‌اند، در حالي که ابن وفا پدرش را در کودکي از دست
داده بود (نک : ابن حجر، الدرر، 6/326) و او و برادرش احمد تحت سرپرستي و تربيت
شمس‌الدين محمد زيلعي قرار گرفته بودند (سخاوي. همانجا؛ ابن عماد، 7/71) و احتمالاً
اين اجازه از سوي زيلعي بوده است. ابن وفا در 17 سالگي به جاي پدر بر مسند ارشاد
نشست و به زودي شهرتي عظيم يافت. او در تصوف تابع طريقت شيخ ابوالحسن شاذلي بود و
گفته‌اند که اذکار و ادعيه‌اي موزون و آهنگ‌دار به مريدانش تعليم داده بود که سبب
جلب توجه قلوب عام? مردم شده بود (ابن حجر، انباء، 5/255؛ منوفي، 2/255). ابن وفا
مردي خوش‌سيما و باوقار بود و ظاهري آراسته داشت و به ندرت در ميان مردم ظاهر
مي‌شد. اصحاب و پيروانش در تکريم و تعظيم او سخت استوار بودند و از بذل مال در راه
او دريغ نداشتند، تا آنجا که در دوستي و تعظيم او به غلو منسوب شدند (سخاوي،
شعراني، همانجاها؛ نبهاني، 2/359). گفته شده که او شيخي صاحب کرامت بود و کراماتي
هم به او نسبت داده‌اند (شعراني، همانجا؛ نبهاني، 2/358-359). ابن وفا داراي اشعار
و موشحاتي است در موضوعات و مضامين عرفاني و به گمان برخي از نويسندگان از اشعار او
و پدرش بوي اتحاد و الحاد به مشام مي‌رسد (ابن حجر، همان، 5/256). نوشته‌اند که وي
مالکي مذهب بوده است، اما اينکه او در اواخر عمر در خان? خود منبري قرار داده بود و
همانجا با اصحاب خويش نماز جمعه برپا مي‌داشت، با مذهب مالکي مغايرت دارد (ابن
عماد، 7/70، 72). او در ذيحج? 807/ ژوئن 1405 در سراي خويش واقع در الروضه (قاهره)
وفات يافت و در قرافه در کنار مقبر? پدرش مدفون گشت (همانجا؛ داوودي، سخاوي،
همانجاها)، اما اينکه شعراني وفات او را 801ق ضبط کرده است (همانجا)، درست به نظر
نمي‌رسد.
آثار: از ابن وفا تأليفات بسيار در تصوف و تفسير و فقه در دست است که از آن
جمله‌اند:
الف ـ آثار خطي: 1. الباحث علي الخلاص من سوءالظن بالخواص يا الباعث علي الخلاص في
احوال الخواص (فهرس مخطوطات، 4/6-7؛ قس: ابن حجر، همانجا؛ ابن عماد، 7/71)؛ 2. حزب
ابن وفا يا حزب السادات (حتي. 602؛ ازهريه، 6/348)؛ 3. الدرجه العليا في معاريج
الانبياء (سيد، 1/313)؛ 4. ديوان (حتي، 37؛ ازهريه، 5/106؛ ESC2, I/295)؛ 5. ذکر
الاخبار الوارده في فضيله الاذکار (علوش، 1(2)/216)؛ 6. رساله في التصوف (خديويه،
2/85؛ GAL, II/147)؛ 7. صلاه يا صلوات (ظاهريه، 2/253؛ GAL, S, II/149)؛ 8. العروش
(آربري، III/84؛ زرکلي، 5/7)؛ 9. کشف مرآت العيون (GAL, S، همانجا)؛ 10. لباس
الفتوه (ازهريه، 3/623)؛ 11. المدخل الي معرفه الاسماء الالهيه (فهرس مخطوطات،
5/240)؛ 12. المسامع الربانيه (خديويه، 2/135، 7/5؛ GAL، زرکلي، همانجاها)؛ 13.
مفاتيح الخزائن العاليه (يا العليه) در تصوف (خديويه، 2/136، 7/5؛ GAL, S؛ همانجا،
کحاله، 7/232؛ بغدادي، ايضاح، 2/520)؛ 14. موشحات (آلوارت، iii/223؛ زرکلي،
همانجا)؛ 15. واردات الهيّه (ازهريه، 3/649)؛ 16. الوصايا (خديويه، 7/6، 108؛ GAL,
S, IV/724)؛ 17. کتاب (ازهريه، 3/617).
ب ـ آثار يافت نشده: 1. تفسير القرآن (سخاوي، 6/22؛ ابن عماد، 7/71؛ کحاله،
همانجا)؛ 2. فصول مواعظ (ابن حجر، همانجا)؛ 3. الکوثر المترع في الابحر الاربع، در
فقه (ابن حجر، ابن عماد، همانجاها)؛ 4. بغيه الرائد في الدرر الفرائد (بغدادي.
هديه، 1/727)؛ 5. خزينه الفضائل و سفينه الافاضل، که به گفت? بغدادي نسخه‌اي از اين
کتاب در کتابخان? فيض اللـه در ترکيه موجود است (همانجا)؛ 6. مرتصع ثدي الشفاءِ من
منح اللـه تعالي علي ابن الوفاء (همانجا).
مآخذ: ابن حجر عسقلاني، احمدبن علي، انباء الغمر، حيدرآباد دکن، 1392ق/1972م؛ همو،
الدرر الکامنه، حيدرآباد دکن، 1396ق/1976م؛ ابن عماد، عبدالحي بن احمد، شذرات
الذهب، قاهره، 1351ق؛ ازهريه، فهرست؛ بغدادي، ايضاح؛ همو، هديه؛ خديويه، فهرست؛
داوودي، علي بن احمد، طبقات المفسرين، بيروت، 1403ق/1983م؛ زرکلي، اعلام؛ سخاوي،
محمدبن عبدالرحمن، الضوء اللامع، قاهره، 1354-1355ق؛ سيد، خطي؛ سيوطي، حسن
المحاضره، قاهره، 1299ق؛ شعراني، عبدالوهاب بن احمد، الطبقات الکبري، قاهره، 1315ق؛
ظاهريه، خطي (تصوف)؛ علوش، ي. س. و عبداللـه رجراجي، فهرس المخطوطات العربيه، رباط،
1954م؛ فهرس مخطوطات جامعه الرياض (ملک سعود)، رياض، 1982م؛ کحاله، عمررضا، معجم
المؤلفين، بيروت، 1957م؛ منوفي، محمود ابوالفيض، جمهره الاولياء، قاهره،
1387ق/1967م؛ نبهاني يوسف بن اسماعيل، جامع کرامات الاولياء، به کوشش ابراهيم عطوه
عوض، بيروت، 1394ق/1974م؛ نيز:
Ahlward; Arberry; ESC2; GAL; GAL, S; Hitti, ph. K. et a;., Descriptive Catalog
of the Garrett Collection of Arabic Manuscripts, London, 1938.
حسين لاشيء
