لطفا منتظر باشید ...
شماره مقاله:1895
ِبْنِ وَهْب، ابومحمد عبداللـه بن وهب بن مسلم فِهري قرشي (125-197ق/743-813م)،
فقيه و محدث مالکي مصر. انتساب او به فهر به سبب ولاء با اين قبيله است (بخاري،
3(1)/218). ولادت او را در 124ق و وفاتش را در 196 يا 198ق نيز نوشته‌اند (قاضي
عياض، ترتيب، 2/432؛ قس: ابن خلکان، 3/36). او در مصر چشم به جهان گشود و در حدود
17 سالگي به تحصيل علم پرداخت. در مدينه به خدمت مالک بن انس رسيد و مدت 20 سال در
صحبت وي بود و از او فقه آموخت. گفته‌اند وي نخستين‌بار (144ق) در مراسم حج با مالک
ديدار کرد (ابن عدي، 4/1520؛ ابواسحاق شيرازي، 150؛ قاضي عياض، همان، 2/422). ابن
وهب پيش از معاصر هموطن خود ابن قاسم (ه م) عتقي نزد مالک تحصيل کرد و همين امر
موجب تفاخر او بود (همان، 2/427). وي از محضر فقيهان ديگري چون ليث بن سعد و ابن
دينار نيز فقه آموخت (ابواسحاق شيرازي، همانجا). علاوه بر روايت از استادن ياد شده،
از محدثاني چون ابن جريح، ابن عيينه، ابن لهيعه، حميدبن زياد، سفيان ثوري و
عبدالرحمن بن زياد افريقي نيز حديث شنيد (ذهبي، 9/223-224؛ ابن حجر، 6/71). از جمل?
کساني که از او حديث شنيده اند، مي‌توان ابن مديني، ابومصعب زهري، ابوصالح کاتب
الليث، ربيع بن سليمان مرادي، سحنون بن سعيد، عبدالرحمن بن مهدي. محمدبن عبداللـه
بن عبدالحکم، يحيي بن عبداللـه بن بکير، يحيي بن يحيي ليثي و برادرزاده‌اش احمدبن
عبدالرحمن بن وهب را نام برد (ابن ابي حاتم، 2(2)/189؛ قاضي عياض، همان، 2/421؛
ذهبي، 9/224؛ ابن حجر، 6/71-72). از نظر اعتبار در نقل حديث، رجال شناساني چون ابن
سعد (7/518)، عجلي (ص 283)، يحيي بن معين و ابوزرعه (ابن ابي حاتم، 2(2)/190) او را
ثقه دانسته‌اند، با اينهمه در منابع گاه از تساهل او در نقل سخن رفته است (نک :
بسوي، 2/183؛ ابن عدي، 4/1518). اين در حالي است که تصريح شده، وي از نخستين کساني
بوده که بين «حدّثني» و «حدّثنا» و بين «اخبرنا» و «حدّثنا» فرق مي‌نهاده و در
روايت نحو? اخذ خود از شيوخ را با دقت بيان مي‌کرده است (نک : ترمذي، 5/752؛ قاضي
عياض، همان، 2/430؛ قس: ابن ابي حاتم، 2(2)/189).
منابع بر کثير الحديث بودن او تأکيد نموده و ياداور شده‌اند که وي 000‘100 حديث
روايت کرده بوده است (همانجا؛ ابن خلاد، 622؛ قاضي عياض، همان، 2/424). بخش قابل
توجهي از اين احاديث هم‌اکنون در جاي جاي کتب گوناگون حديث ضبط شده و شماري از آنها
را روايات وي نيز که جنب? تاريخي دارد، در منابع مهمي چون سير? ابن هشام (1/6، جم(
ــ که به‌طور مستقيم از او نقل کرده ــ ، فتوح مصر ابن عبدالحکم (ص 2، 3، جم(،
انساب الاشراف بلاذري (1/12، جم(، تاريخ ابوزرع? دمشقي (1/146، جم(، اخبار القضاه
وکيع (1/143، جم( و منابع متأخرتر نقل شده است.
ابن وهب در قرائت نيز دستي داشت و قرائت نافع را به طريق عرض از او فرا گرفته بود.
ابوطاهر ابن سرح، اسماعيل بن ابي اويس و يونس بن عبدالاعلي علاوه بر حديث، در قرائت
نيز از او روايت کرده‌اند (ابن جزري، 1/463).
در شرح احوال ابن وهب از زهد او بسيار گفت و گو شده و ابونعيم اصفهاني در حليه
الاولياء فصلي را بدو اختصاص داده است. دربار? شدت زهد او گفته شده که چون قضاي مصر
از سوي خليفه به وي پيشنهاد شد، از پذيرفتن آن سرباز زد و در توضيح علت امتناع خود،
يادآور شد که عالمان با پيامبران و قضات با سلاطين محشور خواهند شد (نک : ابونعيم،
8/324 به بعد؛ قاضي عياض، همان، 2/431؛ ابن خلکان، 3/37). در داستاني که دربار?
وفات او نقل کرده‌اند، مرگش را بر اثر شنيدن هول و هراس روز رستاخيز دانسته‌اند
(همانجاها).
ابن وهب در 72 سالگي در مصر از دنيا رفت و عبّاد، والي مصر، بر پيکر او نماز خواند
(قاضي عياض، همان، 2/432). ابن خلکان (3/36) از قول قضاعي آورده است که در مجرّ بني
مسکين قبري کوچک و فرسوده و کهن معروف به قبر عبداللـه وجود داشته که وي احتمال
مي‌داده، قبر ابن وهب بوده باشد. به هر روي هم‌اکنون در قراف? قاهره مقبره‌اي به
نام ابن وهب وجود دارد (EI2).
آثار: قاضي عياض ضمن اشاره به کثرت و اهميت تأليفات ابن وهب، شماري از آنها را نام
برده است (همان، 2/432-433). آثار بازماند? او اينهاست: 1. الجامع، در حديث که بخشي
از آن بر روي پاپيروس باقي مانده و داويدويل اين نسخه را در سالهاي 1939-1948م با
برخي حواشي در قاهره به چاپ رسانده است. الجامع مشتمل بر اين مباحث است: کتاب
انساب، کتاب سکوت، کتاب خاتم، احاديث مربوط به جنگ حنين و دعايي از ابن عباس (در
مورد بخشهاي ديگر اين کتاب، نک : EI2؛ براي اسناد روايت آن، نک : قاضي عياض،
الغنيه، 163)؛ 2. مسند ابن وهب، که بخشي از آن به صورت خطي در کتابخان? ظاهري? دمشق
نگهداري مي‌شود (فهرس، 211)؛ 3. نسخه‌اي مشتمل بر احاديث ابن وهب به روايت ابوصالح
عبداللـه ابن صالح که در دارالکتب مصر موجود است (GAS, I/466). همچنين بايد روايت
ابن وهب از موطأ مالک را ياد کرد که در طي قرون متمادي 2/433؛ رعيني، 43؛ ابن غازي،
129؛ روداني، 39؛ زرقاني، 1/5؛ قس: طبري، 24، جم( و نيز گفته شده که نسخه‌هايي از
آن در کتابخانه‌هاي قيروان و فيض اللـه استانبول نگهداري مي‌شود (نک : GAS,
I/460؛ عبدالباقي، «اي»؛ قس: GAL, S, I/298). ابن وهب تفسيري نيز داشته که ثعلبي در
الکشف والبيان از آن ياد کرده است (نک : GAS, I/466؛ حاجي خليفه، 1/440). همچنين
کتابي از ابن بشکوال در دست است که در آن از استاداني ياد شده که ابن وهب از آنان
روايت کرده است و نسخ? خطي آن در يک کتابخان? شخصي در رباط ديده شده است (GAS،
همانجا؛ زرکلي، 4/144).
مآخذ: ابن ابي حاتم، عبدالرحمن بن محمد، الجرح و التعديل، حيدرآباد دکن،
1372ق/1953م؛ ابن جزري، محمدبن محمد، غايه النهايه، به کوشش گ. برگشترسر، قاهره،
1351ق/1932م؛ ابن حجر عسقلاني، احمدبن علي، تهذيب التهذيب، حيدرآباد دکن، 1326ق؛
ابن خلاد رادمهرمزي، حسن بن عبدالرحمن، المحدث الفاصل، به کوشش محمد عجاج خطيب،
بيروت، 1391ق/1971م؛ ابن خلکان، وفيات؛ ابن سعد، محمد، الطبقات الکبري، بيروت،
دارصادر؛ ابن عبدالحکم، عبدالرحمن بن عبداللـه، فتوح مصر، به کوشش توري، ليدن،
1930م؛ ابن عدي، عبداللـه، الکامل، بيروت، 1405ق/1985م؛ ابن عطيه، عبدالحق، فهرس،
به کوشش محمد ابوالاجفان و محمد زاهي، بيروت، 1983م؛ ابن غازي، محمدبن محمد، فهرس،
به کوشش محمد زاهي، دارالبيضاء، 1399ق/1979م؛ ابن هشام، عبدالملک، السيره النبويه،
به کوشش مصطفي سقا و ديگران، قاهره، 1355ق/1936م؛ ابواسحاق شيرازي، ابراهيم بن علي،
طبقات الفقهاء، به کوشش احسان عباس، بيروت، 1401ق/1981م؛ ابوزرع? دمشقي، عبدالرحمن
بن عمرو، تاريخ، به کوشش شکر اللـه قوجاني، دمشق، 1400ق/1980م؛ ابونعيم اصفهاني،
احمدبن عبداللـه، حليه الاولياء، قاهره، 1357ق/1938م؛ بخاري، محمدبن اسماعيل،
التاريخ الکبير، حيدرآباد دکن، 1378ق/1959م؛ بسوي، يعقوب بن سفيان، المعرفه و
التاريخ، به کوشش اکرم ضياء عمري، بغداد، 1975م؛ بلاذري، احمدبن يحيي، انساب
الاشراف، به کوشش محمد حميداللـه، قاهره، 1959م؛ ترمذي، محمدبن عيسي، الجامع
الصحيح، به کوشش احمدمحمد شاکر و ديگران، قاهره، 1357ق/1938م؛ حاجي خليفه، کشف؛
ذهبي، محمدبن احمد، سير اعلام النبلاء، به کوشش شعيب ارنؤوط و ديگران، بيروت،
1406ق/1986م؛ رعيني، علي بن محمد، برنامج، به کوشش ابراهيم شبوح، دمشق،
1381ق/1962م؛ روداني، محمدبن سليمان، صله الخلف، به کوشش محمد حجي، بيروت،
1408ق/1988م؛ زرقاني، محمد، شرح الزرقاني علي موطأ مالک، بيروت، 1407ق/1987م؛
زرکلي، اعلام؛ طبري، محمدبن جرير، اختلاف الفقهاء، بيروت، دارالکتب العلميه؛
عبدالباقي، محمد فؤاد، مقدمه بر موطأ مالک، بيروت، 1406ق/1985م؛ عجلي، احمدبن
عبداللـه، تاريخ الثقات، به کوشش عبدالمعطي قلعجي، بيروت، 1405ق/1984م؛ فهرس مجاميع
المدرسه العمريه، به کوشش ياسين محمد سواس، کويت، 1408ق/1987م؛ قاضي عياض، ترتيب
المدارک، به کوشش احمد بکير محمود، بيروت، دارمکتبه الحياه؛ همو، الغنيه، به کوشش
ماهر زهير جرار، بيروت، 1402ق/1982م؛ وکيع، محمدن خلف، اخبار القضاه، به کوشش
عبدالعزيز مصطفي مراغي، قاهره، 1366ق/1947م؛ نيز:
EI2; GAL, S; GAS.
جعفر شعار
