اِبْنِ هائِم، ابوالعباس شهاب‌الدين احمد بن محمد بن عماد بن علي مقدسي (753 يا
756-815ق/1352 يا 1355-1412م)، رياضي‌دان، فقيه، نحوي و اديب مصري، سبب شهرت وي به
مقدسي، اقامت طولاني او در بيت‌المقدس بوده است (ابن قاضي شهبه، 3/17). وي در قاهره
زاده شد و مراحل نخست پرورش خود را در همان ديار گذراند و از کساني چون تقي‌الدين
ابن حاتم، جمال‌الدين اسيوطي، زين‌الدين عراقي و علي بن عبدالصمد جلايري مالکي علم
آموخت. در فراگيري فقه و ادبيات عرب بسيار کوشيد و به‌ويژه در باب مواريث متبحر
گرديد (سخاوي، 2/157؛ شوکاني، 1/117؛ طوقان، 439-440). او را در علوم ديگر نيز صاحب
نظر دانسته‌اند (ابن قاضي شهبه، همانجا؛ ابن تغري بردي، 14/121).
زماني که کار تدريس در مدرس? صلاحي? بيت‌المقدس به زين‌الدين ابوبکر قِمَني واگذار
شد، وي ابن هائم را به عنوان نايب خويش برگزيد و او را به قدس فرا خواند. نيابت ابن
هائم تا حدود سال 810ق ادامه داشت و ظاهراً پس از اين تاريخ به‌طور مستقل به تدريس
پرداخت. در 814ق امير نوروز حافظي حاکم شام، شيخ شمس‌الدين هروي را به جاي ابن هائم
به اين مقام برگزيد، اما ابن هائم با برخورداري از پشتيباني مردم شهر توانست در اين
منصب با هروي شريک شود (ابن قاضي شهبه، همانجا؛ ابن حجر، 7/81؛ مجيرالدين،
2/110-111؛ ابن عماد، 7/109).
ابن هائم در بيشتر تأليفات رياضي خود از آثار سنان حاسب (از رياضي‌دانان سد? 3ق)
استفاده مي‌جست و خود بارها از اين نکته ياد کرده است (دفاع، 191).
ابن حجر و ابن حمز? مغربي در شمار شاگردان ابن هائم بوده‌اند و ابن حمزه در نظرات
خويش در علم اعداد از وي بهره‌ور شده است (طوقان، 470؛ ابن عماد، همانجا). وي در
ديانت استوار و به امر به معروف و نهي از منکر پاي‌بند بود و کلامش بر دلها مي‌نشست
(ابن قاضي شهبه، 3/18).
ابن هائم در بيت‌المقدس درگذشت و در گورستان «مأمن اللـه» در همان شهر دفن شد
(همانجا؛ مقريزي، 4(1)/254؛ مجيرالدين، همانجا؛ طوقان، 439). ابن هائم فرزندي به
نام محب‌الدين داشت که از نوادر روزگار بود، اما پيش از پدر در رجب 800 درگذت (ابن
قاضي شهبه، همانجا؛ مجيرالدين، 2/111).
آثار چاپي: از ابن هائم دو اثر زير به چاپ رسيده است: 1. جدول الميراث، در احکام
تقسيم ارث (قاهره، 1972م)؛ 2. اللمع في الحساب (بولاق، 1241ق/1826م).
آثار خطي: آثار چاپ نشد? وي بدين قرار است:
الف ـ در رياضيات و جبر: 1. تحفهالحُسّاب، که نسخه‌اي از آن در موز? بريتانيا موجود
است (نک : GAL, S, II/155)؛ 2. الحاوي في الحساب، که نسخه‌اي از آن در دارالکتب
قاهره (سيد، خطي، 1/274) و آمبروزيانا (آمبروزيانا، 1/98) موجود است؛ 3. الدر
الثمين في شرح ارجوزه ابن الياسمين. نسخه‌هايي از آن در دارالکتب قاهره (سيد، همان،
1/304؛ خديويه، 5/212)، ازهريه (ازهريه، 6/168)، ظاهريه (ظاهريه، رياضيات، 56-57)،
استانبول (کوپريلي، 1/481؛ TS, III/731-732)، پاريس، آصفيه و کتابخان? اسکوريال
(نک : GAL, I/621; GAL, S, I/858) موجود است (نک : مجله معهد المخطوطات،
18(1)/27)؛ 4. رساله في علم الحساب، که نسخه‌اي از آن در دانشگاه کلمبيا (بخت،
3/124) موجود است؛ 5. شرح المرشد في الحساب، نسخه‌اي ناقص از آن در موصل (احمد،
3/181) موجود است؛ 6. الضوابط الحسان فيما يتقوم به اللسان، که نسخه‌اي از آن در
سوهاج موجود است (سيد، فهرس، 1/391)؛ 7. غايه السول في اقرار بالدين المجهول.
نسخه‌هايي از آن در دارالکتب قاهره (خديويه، 5/212، 7/54)، ظاهريه (ظاهريه،
رياضيات، 29، مجاميع، 2/181)، بانکيپور (مولوي عبدالحميد، 1/96) و چستربيتي (آربري،
V/136) موجود است؛ 8. مجموعه جبر و مقابله. نسخه‌اي از آن در آصفيه موجود است (نک
: GAL, S, II/155)؛ 9. مختصر وجيز في علم الحساب. نسخه‌هايي از آن در دارالکتب
قاهره (خديويه، 9/150، 215) و برلين موجود است (GAL, S، همانجا)؛ 10. مرشد الطالب
الي اسني المطالب، در علم حساب. نسخه‌هايي از آن در کتابخان? ملک (ملک، 6/404،
415)، موصل (احمد، 3/176)، دارالکتب قاهره (سيد، خطي، 3/47)، ازهريه (ازهريه،
6/154-155)، ظاهريه (ظاهريه، رياضيات، 39-40، مجاميع، 2/180)، منچستر (مينگانا،
563-565)، بيرمنگام (هاپوود، IV/175)، برلين (آلوارت، V/335)، لايپزيک (فولرس، 267,
315, 317)، نيز در اسکندريه، بيروت و دانشگاه پرينستون موجود است (GAL, II/153;
GAL, S, II/154)؛ 11. المعرفه في علم الحساب. نسخه‌هايي از آن در ازهريه (ازهريه،
6/155)، دارالکتب قاهره (خديويه، 5/190)، ظاهريه (ظاهريه، رياضيات، 41-44)، برلين
(آلوارت، V/339)، آمبروزيانا (آمبروزيانا، همانجا) و چند نسخه در بريل، فلورانس،
لاورنزيانا و رامپور موجود است (نک : GAL, S, II/155)؛ 12. المقنع في الجبر و
المقابله، قصيده‌اي است لاميه در بحر طويل (سخاوي، 2/157)، شامل 59 بيت که
نسخه‌هايي از آن در ظاهريه (ظاهريه، همان، 66) و چستربيتي (آربري، IV/46) و اردن
(بخيت، همانجا) موجود است. مؤلف خود، اين شرح را با عنوان المسرع مختصر کرده است که
نسخه‌هايي از آن در کتابخان? ملک (ملک، 6/415)، دارالکتب قاهره (سيد، همان، 3/59)،
ازهريه (ازهريه، 6/172)، ظاهريه (ظاهريه، همان، 65-66، مجاميع، 1/24)، برلين
(آلوارت، V/342) و اردن (بخيت، همانجا) نگهداري مي‌شود؛ 13. نزهه الاحباب في تعريف
الحساب يا نزهه النظار في علم (قلم) الغبار. اين کتاب خلاص? مرشد الطالب است و
نسخه‌هايي از آن در کتابخان? سپهسالار (دانش پژوه، 5/709-710)، کتابخان? ملک (ملک،
6/384)، اوقاف بغداد (طلس، 251)، موصل (احمد، 7/292)، ازهريه (ازهريه، 6/142، 156)،
دارالکتب قاهره (خديويه، 5/191، 7(1)/274)، ظاهريه (ظاهريه، رياضيات، 47-54،
مجاميع، 2/182)، برلين (آلوارت، V/336)، ليدن (ويتکام، III/247) و وين (لوبنشتاين،
168-169) موجود است؛ 14. الوسيله، در علم حساب که مختصري از کتاب المعونه في علم
الحساب خود اوست. نسخه‌هايي از آن در ازهريه (ازهريه، 6/158)، دارالکتب قاهره
(خديويه، 5/192)، ظاهريه (ظاهريه، رياضيات، 54-55)، برلين (آلوارت، V/340)،
چستربيتي (آربري، II/48) و پاريس (بلوشه، 5) موجود ات؛ 15. رساله في اسطرلاب.
نسخه‌اي از آن در دانشگاه کلمبيا، مجموع? پلمبتون موجود است (نک : بخيت، همانجا).
ب ـ در فقه و فرائض (علم تقسيم ارث): 1. ابراز الخفايا في فن الوصايا. نسخه‌اي از
آن در چستربيتي (آربري، V/135) موجود است؛ 2. التحفه القدسيه في اختصار الرحبيه،
رساله‌اي منظوم در تقسيم ارث که نسخه‌هايي از آن در دارالکتب قاهره (سيد، همان،
1/138)، ظاهريه (ظاهريه، مجاميع، 1/230، 2/180)، چستربيتي (آربري، II/76) و گوتا
(پرچ، II/325) موجود است؛ 3. ترغيب الرائض في علم الفرائض. نسخه‌هايي از آن در
بيرمنگام (هاپوود، IV/176)، ليدن (هوتسما، 91)، برلين (آلوارت، IV/203)و پرينستون
(حتي، 558) موجود است؛ 4. شرح الکفايه في الفرائض. نسخه‌اي از آن در گوتا (پرچ،
II/327) موجود است؛ 5. فائده مفيده، کتابي است در بيان بعضي از فروع ارث و نسخه‌اي
از آن در دارالکتب قاهره (سيد، همان، 2/159) موجود است؛ 6. الفصول المهمه في علم
ميراث الامه، که آن را زکريا بن محمد انصاري و سبط مارديني شرح کرده‌اند (حاجي
خليفه، 2/1265-1266؛ آلوارت، IV/203-205). نسخه‌اي از آن در دارالکتب قاهره (سيد،
همان، 2/182) موجود است؛ 7. کتاب في الفرائض. نسخه‌اي از آن در خزان? سعيد ديوه‌جي
موجود است (نک : مجله معهد المخطوطات، 9(2)/205)؛ 8. کفايه الحفاظ في علم الفرائض.
اين کتاب منظومه‌اي است در 096‘1 بيت، در تقسيم ارث که نسخه‌هايي از آن در دارالکتب
قاهره (سيد، همان، 2/261)، منچستر (مينگانا، 315)، گوتا (پرچ، II/326) و تونس موجود
است (نک : مجله معهد المخطوطات، 18(1)/11). 9. نزهه النفوس في بيان حکم التعامل
بالفلوس. نسخه‌اي از آن در دارالکتب قاهره (سيد، همان، 3/159) موجود است.
ج ـ در ادب و نحو: 1. تحفه الطلاب. اين کتاب روايت منظوم قواعدالاعراب ابن هشام
است. نسخه‌هايي از آن در کتابخان? صبيحيه (حجي، 339) و دانشگاه ييل (نموي، 25)
موجود است. در فهرست کتابخان? مرکزي تهران (مرکزي، 8/7) به کتابي در نحو اشاره شده
که احتمال دارد همان تحفه الطلاب باشد؛ 2. مقاصد الاعراب. نسخه‌اي از آن در
دارالکتب قاهره موجود است (GAL, S، همانجا). از آنجا که نسخه‌اي از اين کتاب با نام
مقاصدالاعراب او تحفه الطلاب در کتابخان? ملي (ملي، 10/169) موجود است، به نظر
مي‌رسد دو کتاب اخير يکي باشند.
د ـ در ساير علوم: 1. تعاليم علي الخصائص النبويه. نسخه‌اي از آن در کتابخان?
خالديه (منجد، 26) موجود است؛ 2. التبيان في تفسير غريب القرآن. نسخه‌اي از آن در
دارالکتب قاهره (سيد، همان، 1/124) موجود است.
افزون بر اينها سخاوي (2/157، 158) کتابهاي ديگري نيز به او نسبت داده است، ازجمله:
1. العجاله في حکم استحقاق الفقهاء ايام البطاله؛ 2. المغرب عن استحباب رکعتين قبل
المغرب؛ 3. جزء في صيام‌ست شوال؛ 4. التحرير لدلاله نجاسه الخنزير؛ 5. رفع الملام
عن القائل باستحباب القيام؛ 6. اللمع في الحث علي اجتناب البداع؛ 7. تحقيق المنقول
و المعقول في نفي الحکم الشرعي عن الافعال قبل بعثه الرسول؛ 8. مختصر اللمع للشيخ
ابي اسحاق؛ 9. القصيده الميميه، در 350 بيت در بحر بسيط؛ 10. خلاصه الخلاصه في
النحو؛ 11. العقد النضيد في تحقيق کلمه التوحيد؛ 12. تحرير القواعد العلائيه و
تمهيد المسالک الفقهيه؛ 13. البحر العجاج في شرح المنهاج.
مآخذ: ابن تغري بردي، النجوم؛ ابن حجر عسقلاني، احمدبن علي، انباءالغمر، حيدرآباد
دکن، 1394ق/1974م؛ ابن عماد، عبدالحي بن احمد، شذرات الذهب، قاهره، 1351ق؛ ابن قاضي
شهبه، ابوبکر بن احمد، طبقات الشافعيه، به کوشش عبدالعليم خان، بيروت، 1407ق/987م؛
احمد، سالم عبدالرزاق، فهرس مخطوطات مکتبه الاوقاف العامه في الموصل، بغداد،
1396ق/1976م؛ ازهريه، خطي؛ بخيث، محمد عدنان و ديگران، فهرس المخطوطات العربيه
المصوره، عمان، 1406ق/1986م؛ حاجي خليفه، کشف؛ حجي، محمد، فهرس الخزانه العلميه
الصبيحيه، بسلا، کويت، 1406ق/1985م؛ خديويه، فهرست؛ دانش پژوه، محمدتقي و علينقي
منزوي، فهرست کتابخان? سپهسالار، تهران، 1356ش؛ دفاع، علي عبداللـه، تاريخ
الرياضيات عندالعرب و المسلمين، بيروت، 1401ق/1981م؛ سخاوي، محمدبن عبدالرحمن،
الضوء اللامع، قاهره، 1354ق؛ سيد، خطي؛ همو، فهرس مخطوطات المصوره، قاهره، 1954م؛
شوکاني، محمدبن علي، البدر الطالع، بيروت، 1348ق؛ طلس، محمد اسعد، الکشاف عن
مخطوطات خزائن کتب الاوقاف، بغداد، 1372ق/1953م؛ طوقان، قدري حافظ، تراث العرب
العلمي في الرياضيات و الفلک، قاهره، 1382ق/1963م؛ ظاهريه، خطي؛ کحاله، عمررضا،
المنتخب من مخطوطات المدينه المنوره، دمشق، 1393ق/1973م؛ کوپريلي، خطي؛ مجله معهد
المخطوطات العربيه، جامعه الدول العربيه، ج 9، 1383ق/1963م، ج 18، 1392ق/1972م؛
مجيرالدين حنبلي، ابواليمن، الانس الجليل بتاريخ القدس والخليل، عمّان، 1973م؛
مرکزي، خطي؛ مقريزي، احمدبن علي، السلوک، به کوشش سعيد عبدالفتاح عاشور، قاهره،
1972م؛ ملک، خطي؛ ملي، خطي؛ منجد، صلاح‌الدين، المخطوطات العربيه في فلسطين، بيروت،
1982م؛ مولوي عبدالحميد، مفتاح الکنوز الخفيه، پانته، 1918م؛ نيز:
Ahlward; Ambrosiana; Arberry; Blochet; GAL; GAL, S; Hitti, ph. K. et a;.,
Descriptive Catalog of the Garrett Collection of Arabic Manuscripts, Princeton,
1938; Hopwood, D., Catalog of the Mingana Collevtion of Manuscripts, Birmingham,
1963; Houtsma, M. Th., Catalogue d'une collection de manuscripts arabes et
turcs, Leiden, 1886; Loebenstein, Helene, Katalog der arabischen Handschriften
der ?sterreichischen Nationalbibliothek, Wien, 1970; Mingana, A., Catalogue of
the Arabic Manuscripts, Manchester, 1934; Nemoy, Leon, Arabic Manuscripts in the
Yale University Library, New Haven, 1956; pertsch; TS; Vollers, V., Islamischen
christlich-orientalischen jüdischen und samaritanischen Handschriften, Leipzig,
1975; Witkam, J. J., Catalogue of Arabic Manuscripts, Leiden, 1985.
محسن ناجي نصرآبادي
لطفا منتظر باشید ...
