لطفا منتظر باشید ...
شماره مقاله:1922
اِبْنِ يَزيدي، ابو عبدالرحمن عبداللته بن يحيي بن مبارک بن مغير? عَدَوي، اديب و
مُقري بغدادي در سده‌هاي 2 و 3ق/8 و 9م. پدرش ابومحمد يحيي معروف به يزيدي (ه م)،
اديب و قاري مشهور بصره (از قاريان چهاردهگانه) است که در بغداد سکني گزيده بود.
عبداللـه در بغداد نشأت يافت و نزد استاداني از جمله پدرش به فراگيري علم پرداخت
(نک : دنبال? مقاله). يحي بن زياد فرّاء، از پيشوايان مکتب نحوي کوفه، از استادن
ديگر اوست (خطيب، 10/199). درواقع ابن يزيدي با هر دو مکتب بصره و کوفه آشنايي کافي
داشت.
اديبان نزديک به عصرش او را در لغت و ادب عرب چيره‌دست خوانده‌اند (نک : زبيدي،
65، 76؛ ابن نديم، 56؛ خطيب، همانجا) و ظاهراً او به کاربردهاي ادبيات در علوم
قرآني توجه ويژه‌اي داشته است. ثعلب، نحوي مشهور کوفي، يادآور شده که در ميان
شاگردان فرّاء کسي را به خصوص دربار? قرآن و مسائل مربوط به آن، داناتر از ابن
يزيدي نديده است (خطيب، همانجا). او همچون پدر، افزون بر ادبيات، به قرائت نيز توجه
داشت و قرائت ابو عمروبن علا را عرضاً و سمعاً از پدرش فرا گرفت و آن را در نسخه‌اي
ضبط کرد (ابن جزري، 1/463). روايت ابن يزيدي از پدرش از ابو عمرو بن علا تا سد?
6ق/12م همواره مورد توجه اهل قرائت بوده است (نک : ابن مجاهد، 135؛ ابن خالويه،
156؛ ابن مهران، 161، جم ؛ ابن زنجله، 155؛ ابن جزري، همانجا، به نقل از جامع
البيان ابوعمروداني، الکامل هذلي، الکفاي? ابوالعز قلانسي و الغاي? ابوالعلاء
همداني). اگرچه ابو عمروداني او را از اجلّ راويان اين قرائت شمرده (ابن جزري،
همانجا)، ولي روايت او در برابر دو راوي مشهور يزيدي، دوري و سوسي، متروک شده است.
نگرش بر مندرجات کتاب غريب القرآن علاوه بر اثبات تبحر او در ادب، وسعت آگاهي او را
از قرائات نشان مي‌دهد و روشن مي‌سازد که وي جز قرائت ابوعمرو با ديگر قرائات رايج
نيز آشنا بوده است. از شاگردان او در ادب بايد از برادرزاده‌اش فضل بن محمد (خطيب،
همانجا) و ابوعمران موسي بن سلم? نحوي (ابن نباري، 129) نام برد. در قرائت نيز دو
برادرزاده‌اش عباس و عبداللته پسران محمد، همچنين احمد بن ابراهيم وراق، جعفر بن
محمد ادمي و بکران بم احمد از او روايت کرده‌اند (ابن جزري، همانجا).
در منابع کهن به سال وفات ابن يزيدي اشاره نشده، ولي در برخي منابع متأخر سال
237ق/851م به عنوان تاريخ تقريبي داده شده است (مثلاً نک : بغدادي، 1/440) که
باتوجه به برخي قراين مانند روايت غيرمستقيم محمد بن عباس يزيدي (د 310ق) در اسناد
کتاب غريب القرآن از او چندان دور از واقع نمي‌نمايد.
مهم‌ترين اثر او غريب القرآن است که کوشش محمد سليم حاج در بيروت (1405ق/1985م) و
بار ديگر به کوشش عبدالرزاق حسين در همانجا (1407ق/1987م) به چاپ رسيده و هر دو چاپ
براساس نسخ? کتابخان? کوپريلي صورت گرفته است. مؤلف در اين اثر بيشتر به شيوه‌اي
لغوي به بحث در غرايب قرآن پرداخته و گه‌گاه در آن به آيات، احاديث، امثال و اشعار
استشهاد کرده است. اين کتاب از کهن‌ترين متون بازمانده دربار? غرايب قرآن و از اين
حيث حائز اهميت است (براي مقايس? سبک آن با چند کتاب غريب القرآن از مؤلفان ديگر،
نک : سليم حاج، 36-44).
گزارشهاي متعددي از تداول اين کتاب به‌ويژه در سده‌هاي 6 و 7ق در مشرق و مغرب در
دست است (نک : ابن خير، 67؛ ابن جوزي، جم ؛ رعيني، 43؛ قفطي، 2/151). قفطي
(همانجا) گويد: ابوسيف قزويني معتزلي تصور کرده که غريب القرآن از تأليفات پدر ابن
يزيدي بوده است. اين تصور براي ابن خير اشبيلي (همانجا) نيز پيش آمده، اما شبهه‌اي
که براي بروکلمان (GAL, S, I/942) و به تبع او سزگين (GAS, I/49) پديد آمده است،
ظاهراً ناشي از برداشتي غيردقيق از عبارت صفح? عنوان نسخ? کوپريلي شم 205 (روايه
ابي عبداللـه محمد بن عباس... عن عمه الفضل بن محمد و عمه) بوده است (براي اثبات
انتساب کتاب به ابن يزيدي، نک : سليم حاج، 18-21؛ حسين، 7-10).
ابن نديم (ص 38، 56) و خطيب بغدادي (همانجا) به اثر ديگري از او با عنوان الوقف
والابتداء در علم قرائت، اشاره کرده‌اند و ياقوت کتابي با همين عنوان را به پدر او
نسبت داده است (19/31؛ براي جايگاه اين اثر در ميان آثار تأليف شده در اين موضوع،
نک : مرعشلي، 61-62). ديگر از آثار او اقامه اللسان علي المنطق و کتابي مختصر در
نحو را بايد ذکر کرد (ابن نديم، 56؛ خطيب، همانجا).
مآخذ: ابن انباري، عبدالرحمن بن محمد، نزهه الالباء، به کوشش ابراهيم سامرايي،
بغداد، 1959م؛ ابن جزري، محمد، غايه النهايه، به کوشش گ. برگشترسر، قاهره،
1351ق/1932م؛ ابن جوزي، عبدالرحمن بن علي، زادالمسير، بيروت، 1384ق/1964م؛ ابن
خالويه، حسين بن احمد، مختصر في شواذ القرآن، به کوشش گ. برگشترسر، قاهره، 1934م؛
ابن خبر، محمد، فهرسه، به کوشش فرانسيسکو کودرا، بغداد، 1963م؛ ابن زنجله،
عبدالرحمن بن محمد، حجه القراءات، به کوشش سعيد افغاني، بيروت، 1399ق/1974م؛ ابن
مجاهد، احمدبن موسي، السبعه، به کوشش شوقي ضيف، قاهره، 1972م؛ ابن مهران، احمدبن
حسين، المبسوط، به کوشش سبيع حمزه حاکمي، دمشق، 1407ق/1986م؛ ابن نديم، الفهرست؛
ابن يزيدي، عبداللـه بن يحيي، غريب القرآن، نسخ? خطي کتابخان? کوپريلي استانبول،
شم 205؛ بغدادي، هديه؛ حسين، عبدالرزاق، مقدم? غريب القرآن ابن يزيدي، بيروت،
1407ق/1987م؛ خطيب بغدادي، احمدبن علي، تاريخ بغداد، قاهره، 1349ق؛ رعيني، علي بن
محمد، برنامج، به کوشش ابراهيم شبوح، دمشق، 1381ق/1962م؛ زبيدي، محمدبن حسن، طبقات
النحويين و اللغويين، به کوشش محمد ابوالفضل ابراهيم، قاهره، 1973م؛ سليم حاج،
محمد، مقدمه بر غريب القرآن ابن يزيدي، بيروت، 1405ق/1985م؛ قفطي، علي بن يوسف،
انباه الرواه، به کوشش محمد ابوالفضل ابراهيم، قاهره، 1371ق/1952م؛ مرعشلي، يوسف
عبدالرحمن، مقدمه بر المکتفي ابو عمروداني، بيروت، 1407ق/1987م؛ ياقوت، ادبا، نيز:
GAL, S; GAS.
بخش فقه، علوم قرآني و حديث
