لطفا منتظر باشید ...
شماره مقاله:4376
باغَچه‌سَراي، شهري در شبه جزيرة كريمه كه زمانى تختگاه خانات تاتار بود.
اين شهر در 32 كيلومتري شهر سيمفروپل و ساحل درياي سياه در 44 و 45 عرض
شمالى و 51 و 33 طول شرقى واقع است ( بروكهاوس، و اكنون مركز شهرستانى است
به همين نام در جمهوري اوكرائين كه جمعيت آن در 1969م/1348ش حدود 15 هزار
نفر III/56) , 3 BSE)، و در 1990م/1369ش حدود 600 ،26نفر بوده است ( آمريكانا).
باغچه‌سراي در منطقة بسيار خوش منظره‌اي از حوضة رود چوروك‌سو ( ، BSEهمانجا؛
«دائرةالمعارف جغرافيايى...1»، )، I/201 و در دشت تنگى نهاده شده كه در شرق
آن دره‌اي به نام سالچيك واقع است. در انتهاي درة سالچيك دژي كوهستانى
به نام جهود قلعه وجود دارد (بارتولد، .(III/368 اين ناحيه از سوي اميران
تاتار، براي اسكان يهودان كريمه تخصيص يافته بود. تا سدة 19م، بوميان شبه
جزيرة كريمه آنجا را قِرقِر يا قرقري مى‌ناميدند (همانجا). اين نام نخستين بار
در نوشتة ابوالفدا آمده كه ظاهراً معناي آن 40 مرد است. قرقر يا قرقري
قلعه‌اي است تسخير ناپذير بر سركوهى در شمال صاري كرمان كه دسترسى بدان
دشوار است. در نزديكى آن كوهى بلند به نام جاطرطاق وجود دارد كه از درياي
سياه مى‌توان آن را مشاهده كرد (ابوالفدا، 214، 215). ابوالفدا مردم قرقر را
از قوم آص (آس) ناميده است (ص 215). قوم آس مردمى ايرانى نژاد و ايرانى
زبانند (نك: ه د، اوستيا، نيز آسى). بعضى از محققان معناي 40 مرد را براي قرقر
درست ندانسته، آن را قرق - اور (40 قلعه) معنا كرده‌اند. بارتولد مى‌نويسد كه
بر سكه‌هاي يافت شده، نام قرق - ير آمده كه به معناي 40 جاي است
(همانجا). چنين به نظر مى‌رسد كه حاجى گراي از نوادگان جوجى، فرزند چنگيز و
بنيادگذار دودمان گراي در 858ق/1454م تختگاه خود را به قرق - ير انتقال
داده بود (همانجا). در اوايل سدة 10ق/16م منگلى‌گراي در سومين دورة
فرمانروايى خويش (883 -920ق/1478- 1514م) باغچه‌سراي را بنا نهاد و آن را
تختگاه خود قرار داد («دائرةالمعارف تاريخى...2»، .(III/178
در يك كيلومتري غرب باغچه‌سراي در دشت چيريك، خرابه‌هاي قصبه‌اي وجود دارد
كه تاتارهاي كريمه آن را اسكى يورت (سرزمين كهن) مى‌نامند. در اينجا
گورهايى از خانهاي كريمه، متعلق به سدة 10ق/16م وجود دارد (بارتولد، همانجا؛
نيز نك: زامباور، 367-369؛ اوزون چارشيلى، .(II/421 باغچه‌سراي شهري آزاد بود و
بازرگانان از نواحى مختلف بدانجا رفت و آمد داشتند. برونفسكى سفير لهستان در
986ق/1578م از آنجا به عنوان شهري كوچك كه در آن قصر خانهاي كريمه و
مسجدي از سنگ بنا شده بود، خبر مى‌دهد (بارتولد، همانجا).
در زمان فرمانروايى اسلام گراي سوم (1054-1064ق/1644- 1654م) (زامباور،
368)، باغچه‌سراي از اهميت ويژه‌اي برخوردار گرديد (بارتولد، .(III/369 در
1149ق/1736م باغچه‌سراي به تصرف روسها درآمد و بخشى از شهر به آتش كشيده
شد. يك چهارم شهر، از جمله كاخ، مسجد مشهور و كتابخانة آن در آتش سوخت
(همانجا). در آن زمان شهر داراي دو هزار خانه بود. در عهد سلامت‌گراي دوم
(1153-1156ق/1740-1743م) (زامباور، همانجا)، بخشى از ويرانيهاي شهر بازسازي شد
و روبه‌روي كاخ، مسجد و كتابخانة ديگري بنا گرديد (بارتولد، همانجا). از
1197ق/1783م، شبه جزيرة كريمه به روسيه ملحق شد. در 1201ق/1787م، كاخ به
مناسبت سفر و بازديد كاترين دوم امپراتريس روسيه، بازسازي شد. در آن زمان
در شهر 31 مسجد، يك كليساي يونانى، يك كليساي ارمنى، دو صومعه و دو حمام
وجود داشت. در منظومة الكساندر پوشكين از كاخ باغچه‌سراي با عنوان «فوارة
باغچه‌سراي» ياد شده است (نك: همانجا).
ميان دولتهاي روسيه و عثمانى بر سر تصرف شبه جزيرة كريمه چند بار
درگيريهايى روي داد. در 1681م پيمان صلحى ميان طرفين براي مدت 20 سال به
امضا رسيد كه به پيمان صلح باغچه سراي شهرت دارد ( بروكهاوس، .(III/215 در
اواخر سدة 19 و اوايل سدة 20م باغچه سراي به يكى از مراكز تبليغ فرهنگ
اسلامى در شبه جزيرة كريمه بدل گرديد؛ تا آنجا كه يكى از مسلمانان، به نام
اسماعيل گاسپرالى مدتى شهردار باغچه سراي بود. وي در 1879م به انتشار
روزنامة ترجمان دست زد كه مدافع منافع ملى - مذهبى مسلمانان روسيه بود
(زاره‌واند، .(38 او معتقد بود كه آيندة بشر از آن اسلام است. وي در بعضى
مسائل با سيدجمال‌الدين اسدآبادي اختلاف نظر داشت و كسانى را كه رستگاري
اسلام را در تقليد از تمدن اروپا مى‌دانستند، نكوهش مى‌كرد و بر آن بود كه
اسلام قادر است در مقام رقابت با غرب برآيد و در عين حال روح خود را از
دست ندهد (بنيگسن، 135-136).
مآخذ: ابوالفدا، تقويم البلدان، به كوشش رنو و دوسلان، پاريس، 1840م؛
بنيگسن، الكساندر و مري براكس آپ، مسلمانان شوروي، گذشته، حال و آينده،
ترجمة كاوه بيات، تهران، 1370ش؛ زامباور، معجم الانساب و الاسرات الحاكمة،
ترجمة زكى محمد حسن و حسن احمد محمود، قاهره، 1951م؛ نيز:
Americana, 1996; Barthold,W.W., Sochineniya, Moscow, 1965; Brockhaus,
Entsiklopedicheski o slovar', St. Petersburg, 1891; BSE 3 ; Kratkaya
geograficheskaya entsiklopediya, Moscow, 1960; Sovets- kaya istoricheskaya
entsiklopediya, Moscow, 1962; Uzun 5 ars o l o , I. H., Osmanl o tarihi, Ankara,
1983; Zarevand, Turtsiya i panturanizm, Paris, 1930.
عنايت‌الله رضا
