بانْيالوكا، شهري كهن در شمال غربى بوسنى. اين شهر در 44 و 46 عرض شمالى و
17 و 10 طول شرقى، و در ارتفاع 163 متري از سطح دريا («دائرةالمعارف
ايتاليا1»، ؛ V/90 نك: بريتانيكا، ماكرو، )، XIX/1100 و بر دو سوي رودخانة ورباس2
واقع است ,S) ؛ EIپاوندز، 634 ؛ «دائرةالمعارف ديانت3»، ؛ V/49-50 114 .(WNGD,
نام اين شهر در تركى بانه‌لوقه، بنالوقه (نك: و بنالوكا (نك: بروكهاوس،
خوانده شده است. اين نام مركب از دوجزء بانيا (بانيه) به معناي حمام، و
لوكا به معناي مرغزاراست. برخى «بانيا» را مشتق از «بان» به معنى امير و
پادشاه دانسته‌اند (اوليا چلبى، 5/505؛ IA ; 2 .(EI
رطوبت هوا در بانيالوكا به طور متوسط ميان 70 تا 90%، و ميزان بارندگى آن
تقريباً 000 ،1ميلى‌متر در سال است (مكارثى، 62).
پيشينة تاريخى: وجود قلعه‌اي متعلق به قرون وسطى بر تپه‌اي به نام لوندزا
ومشرف به رودخانةورباس، و نيز وجودخرابه‌هايى درقسمت علياي شهر، به خصوص
بقاياي حمامهاي رومى، حاكى از قدمت اين شهر و تمدن آن است. در دورة شاهان
بوسنى، بانيالوكا قلعة كوچكى بيش نبود S) ,؛ EI«دائرة المعارف ديانت»، ؛ V/50
پاشيچ، .(26 با فروپاشى پادشاهى بوسنى در 867ق/1463م، بانيالوكا مورد تهاجم
مجارها و تركهاي‌عثمانى قرار گرفت،تا آنكه در 933 يا 934ق/1527 يا 1528م، به
دست فرهاد پاشا، امير عثمانى فتح شد و به تدريج، اسلام نيز در آنجا گسترش
يافت (اوليا چلبى، نيز«دائرةالمعارف ديانت»،پاشيچ، همانجاها؛ ملكم، 67 ؛ S ,
.(EI
فرهاد پاشا سوكولويچ4 در 982ق/1574م، حاكم سنجاق‌بانيالوكا شد و در
996ق/1588م مركز حكومت را از تراوينك به بانيالوكا منتقل كرد («دائرةالمعارف
ترك5»، ؛ II/206 ,S EI; .(EIدر 1099ق/ 1688م، بانيالوكا مدتى به تصرف اتريش
درآمد، اما در 1150ق/1737م على پاشا حكيم اوغلو، آن را از دست شاهزادة
هيلدبورگهاوزن خارج كرد. در 1739م طى معاهدة بلگراد، صلح برقرار شد و 50 سال
دوام يافت (هامرپورگشتال، 5/3255-3257؛ «دائرةالمعارف‌ترك»، همانجا؛ شاو،
1/422-423؛ ملكم، .(86
در 1235ق/1820م در پى برخى ناآراميها در بوسنى كه دولت استانبول را بيمناك
كرد، سلطان عثمانى نيرويى به فرماندهى‌جلال‌الدين پاشا، به چند شهر از جمله
بانيالوكا فرستاد و سران شورشى را سركوب كرد (همو، .(120 در اواخر قرن 19م
اتريشيها دوباره اين منطقه را تصرف كردند، تا سرانجام در1336ق/1918م با
تشكيل كشور يوگسلاوي، بانيالوكا در قلمرو اين كشور قرار گرفت (همو، 135 ؛ 2 ؛
EI«دائرةالمعارف ديانت»، .(V/51 در جنگ جهانى اول، بانيالوكا صحنة دستگيري و
محاكمة گروههاي وابسته به جنبش نارودا بود (ملكم، .(158 در جنگ جهانى دوم،
جنبش چيتنيك داعية انضمام نقاط مختلف بوسنى را به صربستان مطرح كرد (همو،
.(178
در خلال سالهاي 1327 تا 1350ش/1948 تا 1971م، تحركاتى براي تمركز گروههاي
قومى - مذهبى در بوسنى - هرزگوين صورت گرفت (بوگارل، 138). پس از فروپاشى
اتحاد جماهير شوروي، صربهاي بوسنى با اعلام خود مختاري (1370ش/1991م)،
پارلمانى برپا كردند كه منجر به اعلان بيانية تشكيل جمهوري صرب - بوسنى در
1992م شد. منطقة تحت تسلط اين جمهوري، بانيالوكا را نيز در بر داشت (لاكست،
61، 76؛ ملكم، .(232
در سالهاي 1992-1993م اختلافات دينى و قومى در بوسنى بالا گرفت و شبه
نظاميان صرب، به جنگ با مسلمانان و اقوام غيرصرب پرداختند. در شهر بانيالوكا
نيز ابتكار عمل در دست صربها بود. در اين زمان صربها 54% و مسلمانان تنها 14%
از جمعيت بانيالوكا را تشكيل مى‌دادند (همو، 235 ؛ لاكست، 61). از 1992م
بانيالوكا به مركز بزرگ‌ترين منطقة خود مختار صرب تبديل شد و عملاً پايتخت
جمهوري صرب بوسنى - هرزگوين، و پايگاه نظامى صربها گرديد. در پايان ماه
مارس همين سال، شبه نظاميان صرب در بانيالوكا به آزار و ارعاب مسلمانان
پرداختند و جنگى را آغاز كردند كه به قتل و طرد بسياري از مردم انجاميد.
بيشتر آوارگان جنگ را مسلمانان تشكيل مى‌دادند كه در اردوگاههاي متعددي چون
مانجاپا در بانيالوكا نگهداري مى‌شدند. در اين حال تصفية قومى - مذهبى بر ضد
مسلمانان بوسنى، عملاً شكل گرفت (رو، 78، 88 -89؛ ملكم، 236 ؛ بوسنى ...،
25). و فاجعه‌اي انسانى پديد آورد.
جمعيت و اقوام: جمعيت اولية بانيالوكا شامل محافظان قلعه و نيز ساكنان حومة
آن بود. اما پس از تسلط عثمانيان، جمعيت آنجا به تدريج افزايش يافت، به
طوري كه در 1071ق/1661م جمعيت اين شهر به حدود 10 تا 15 هزار نفر مى‌رسيد،
ولى برخى حوادث آن را كاهش داد، چنانكه در 1145ق/1732م به سبب شيوع وبا
نزديك به 7هزار نفر از جمعيت اين شهر تلف شدند. در 1302ق/1885م اين شهر 357
،11نفر جمعيت داشت و حدود 100سال بعد، در 1981م بيش از 180هزار نفر، و در
1371ش/1992م حدود 195هزار نفر در آنجا زندگى مى‌كردند («دائرة المعارف ديانت»،
؛ V/50-51 لاكست، همانجا؛ بروكهاوس، ؛ III/17 يوگسلاوي 36؛ IA ; 2 EI؛ پاشيچ،
45 ؛ ؛ GSE مكارثى، 65).
جمعيت اين شهر از اقوام گوناگون تشكيل شده است. در نيمة اول سدة 10ق/16م
كه تركان عثمانى اين منطقه را تصرف كردند، هسته‌هاي جمعيتى با اكثريت
تركهاي عثمانى مسلمان در آنجا تشكيل شد («دائرة المعارف ديانت»، .(V/50 در
پايان سدة 12ق/18م با افزايش جمعيت ارتدكس، آثار حضور آنان نيز در اين
منطقه از جمله در بانيالوكا بر جاي ماند. يهوديان هم از گروههايى قومى -
مذهبى بودند كه از ديگر نقاط همچون اسپانيا مهاجرت كرده، در شهرها و مناطق
مختلف بوسنى از جمله در بانيالوكا مقيم شدند. كوليها هم از اقوامى بودند كه
از نيمة دوم سدة 16م در منطقه حضور داشته‌اند. برخى از آنان در دورة تسلط
عثمانى، مسلمان شدند (ملكم، ff. 115 ، 113 ، 98 ، 67 ؛ رو، 89؛ باتاكويچ،
120-123؛ «بوسنى...1»، .(148 تركيب قومى اين شهر به تدريج تغيير يافت و پس
از پايان جنگ جهانى اول و تشكيل كشور يوگسلاوي، اقوام صرب، اسلاو، كروات و
نژاد تركهاي مسلمان، ساكنان اين منطقه را تشكيل مى‌دادند.
گسترش شهري: چنانكه گذشت، بنيان اصلى و مركزي شهر بانيالوكا، قلعه‌اي
باستانى و نظامى مربوط به قرون وسطى است. از زمان حضور عثمانيها، مناطق
مسكونى و شهري پيرامون آن قلعه گسترش يافت و داراي ساختمانهايى به سبك و
طرح اسلامى شد (پاشيچ، 26 ؛ لاروس...؛ S ,.(EIصوفى محمد پاشا نخستين بار در
بانيالوكا به توسعه و ساخت بناهاي شهري و عام المنفعه پرداخت (پاشيچ،
همانجا) و از آن پس شهر رو به توسعه نهاد (همو، و شرايط خاص منطقه سبب
پيدايى نوع جديدي از طرح زيست‌ِ شهري در بالكان عثمانى شد. مراكز حكومتى و
اداري نيز در اين دوره در بانيالوكا تأسيس گرديد (همو، 20 , .(15
موقعيت اقتصادي: بانيالوكا منطقه‌اي است حاصل‌خيز (پاوندز، 634 ؛ اولياچلبى،
5/506). از 1289ق/1872م در اينجا خط آهن كشيده شد و پس از پايان جنگ جهانى
دوم، توسعه يافت كه اين امر به رونق بازرگانى شهر كمك بسياري كرده است
( 2 EI؛ شاو، 2/263؛ پاوندز، 721 ؛ نظرزاده، 115).
در 1071ق/1661م كه اوليا چلبى از شهر بانيالوكا ديدار كرده، آنجا را شهري پر
رونق با 300 مغازه و داراي 4مركز بازرگانى وصف نموده كه نشان از رونق
اقتصادي آن بوده است (همانجا؛ نيز نك: پاشيچ، 96 41, ,17 )؛ در بانيالوكا،
معادن سنگ آهن، نفت و نقره هم وجود دارد. صنايع چوب، جنگل، محصولات
كشاورزي و همچنين صنايع دخانى در اين شهر داير است (پاشيچ، 20 ؛ ملكم، 115
؛ پاوندز، 717 ؛ بروكهاوس، ؛ III/17 اوزون چارشيلى،
2/801؛«دائرةالمعارف‌ايتاليا»، ؛ V/90 هامرپورگشتال، 4/2736). كارخانجات
ريخته‌گري كه در تهية سلاح جنگى فعاليت مى‌كرد، از ديرباز در اين شهر داير
بوده است. صنايع كارخانه‌اي جديد هم در بانيالوكا توسعه يافته، و آن شهر را
به يكى از مهم‌ترين مراكز صنايع آهن و فولاد مبدل كرده است (پاوندز،
همانجا؛ هامرپورگشتال، 4/2817).
از نيمة دوم سدة 18م، اقتصاد بانيالوكا وابسته به اقتصاد كشور اتريش شد، به
ويژه خط آهنى كه اين شهر را در 1872م به مرز اتريش وصل مى‌كرد، در افزايش
روابط اقتصادي آن با اتريش نقش مهمى داشت (مكارثى، 73-74).
آثار فرهنگى: بانيالوكا داراي بناها و آثار فرهنگى بسياري با سبك و طرح
اسلامى است كه از دورة استيلاي مسلمانان و از زمان فتح اين سرزمين به
دست تركان عثمانى احداث گرديده است. آثاري چون: مسجد، حمام، كاروانسرا،
پل، مغازه، مدرسه، برج ساعت، قصر حكومتى و امثال آن قابل ذكر است
(پاشيچ، 26 ؛ «دائرةالمعارف ديانت»، ؛ V/50 لاروس؛ S , EI; ؛ EIاولياچلبى،
5/505)؛ اما بسياري از اين آثار بر اثر جنگها و حوادث طبيعى ويران شده است
(«دائرةالمعارف ديانت»، .(V/50-51
مشهورترين آثار شهر اينهاست: بقاياي بناهاي باستانى روم ( بروكهاوس، همانجا؛
S , 1 ؛ مسجد فرهاد پاشا (فرهاديه) كه در 987ق/1579م ساخته شد و از نوع مساجد
گنبددار بود. اين مسجد در جنگ داخلى به سال 1992م ويران شد (پاشيچ، 62 -57
)؛ مسجد آلبانياييها كه توسط حسن افندي از نزديكان فرهاد پاشا در پايان سدة
16م ساخته شده است؛ مسجد محمد پاشا؛ مسجد بهرام افندي؛ برج ساعت كه با
بدنة يكپارچه و چهارگوش ساخته شده، و برگرفته از معماري برج ناقوس
كليساهاي ايتاليايى است كه پنجره‌هاي بلند و سقفى‌مخروطى شكل‌دارد(همو، 192
90, ,89 ؛ «دائرةالمعارف‌ديانت»، همانجا؛ بوسنى، 83).
مآخذ: اوزون چارشيلى، اسماعيل حقى، تاريخ عثمانى، ترجمة وهاب ولى، تهران،
1370ش؛ اولياچلبى، سياحت نامه، به كوشش احمدجودت، استانبول، 1315ق؛
باتاكويچ، دوسان ت.، «نسل كشى در كشور مستقل كروات»، مسألة صربستان و
يوگسلاوي سابق، ترجمة عباس آگاهى، تهران، 1373ش؛ بوسنى و هرزگوين، انهدام،
جنايت و نقض حقوق بشر، ترجمة واحد مطالعات و تحقيقات كاربردي، تهران،
1371ش؛ بوگارل، گزاويه، «بوسنى - هرزگووين: تشريح يك انبار باروت» (نك: هم
، باتاكويچ)؛ رو، ميشل، «در خصوص پاكسازي قومى در بوسنى - هرزگووين»، همان؛
شاو، ا. ج. وا. ك. شاو، تاريخ امپراتوري عثمانى و تركية جديد، ترجمة محمود
رمضان زاده، مشهد، 1370ش؛ لاكست، ايو، «مسألة صرب و مسألة آلمان» (نك: هم ،
باتاكويچ)؛ مكارثى، ج.، «بوسنى عثمانى»، مسلمانان بوسنى - هرزگووين، به
كوشش مارك پنسون، ترجمة مهوش غلامى، تهران، 1374ش؛ نظرزاده، عبدالله،
بوسنى و هرزگوين در بستر تاريخ، قم، 1372ش؛ هامرپورگشتال، يوزف، تاريخ
امپراتوري عثمانى، ترجمة زكى على آبادي، تهران، 1368-1369ش؛ يوگسلاوي،
مؤسسة مطالعات و پژوهشهاي بازرگانى، تهران، 1367ش؛ نيز:
Bosnia and Herzegovina, tr. P. Loney, Sarajevo, 1980; Britannica, 1978;
Brockhaus, Entsiklopedicheski o slovar', St. Petersburg, 1891; EI 1 , S; EI 2 ;
Enciclopedia Italiana, Rome; Grand Larousse; GSE; IA; Malcolm, N., Bosnia, a
Short History, London, 1994; Pa l ic, A., Islamic Architecture in Bosnia and
Hercegovina, tr. M. Ridjanovic, Istanbul, 1994; Pounds, N. J. G., Eastern
Europe, London, 1969; T O rk ansiklopedisi, Istanbul, 1967; T O rkiye diyanet
vakf o lsl @ m ansiklopedisi, Istanbul, 1992; WNGD.
غلامرضا استيفاء
لطفا منتظر باشید ...
