لطفا منتظر باشید ...
شماره مقاله:4349
بازْنامه‌ها، كتابهايى در تربيت و نگاهداري باز و ديگر پرندگان شكاري و آيين
شكار با آنها و روش معالجة آنها. رواج شكار با باز و ديگر مرغان شكاري از
دورانهاي باستان در خاور و باختر، به ويژه در چين و هندوستان و ماوراءالنهر و
ايران و بين‌النهرين و مصر و يونان، دلبستگى مردمان به اين نوع شكار، نقش
اقتصادي آن، پيچيدگى و دشواري شيوه‌هاي پرورش و آموزش و نگهداري و بهداشت
و درمان اين پرندگان، و پيشرفتهايى كه به مرور زمان و در اثر تجربه در اين
راه حاصل مى‌شد، متخصصان اين فن در مراكز فرهنگى را به نگارش كتابها و
رساله‌هايى در اين زمينه برانگيخت. در منابع كهن، نشانه‌هايى از وجود
كتابهايى دربارة شكار مرغان در روزگاران باستان ديده مى‌شود (ابن نديم، 377؛
عباسى، 10-12؛ ريو، ؛ II/484 آلوارت، شم 6199 ؛ III/352 .(GAS,
ارسطو در كتاب «تاريخ جانوران» مطالبى نيز دربارة باز دارد. ابن بطريق اين
اثر را با عنوان الحيوان به عربى درآورده كه نسخه‌هايى از آن نيز بر جا
مانده است. همچنين از تأليف كتابى دربارة مرغان شكاري و فن بازداري براي
اسكندر مقدونى سخن مى‌رود. در مقدمة اين بازنامه گفته مى‌شود كه اسكندر
مقدونى از دانشمندان دربار خود خواسته بود كه سرشت باز و بيماريهاي آن و
نشانه‌هاي آن بيماريها و شيوة درمان آنها را براي او شرح دهند و اين كتاب
حاصل آن گفت و گوهاست ( آلوارت،نيز، GASهمانجاها؛ III/870 .(TS,
دربارة انوشيروان و تأليف بازنامه‌اي به نام او نيز حكايتى همانند آنچه
دربارة اسكندر گفته مى‌شود، نقل شده است. در ديباچة اثري كه بازنامة
نوشيروانى از جملة منابع آن بوده، آمده است كه بوذرجمهر به فرمان
انوشيروان، خردمندان روم، عراق، خراسان و ماوراءالنهر را گرد آورد و از ايشان
خواست كه دربارة آنچه از شكار با باز مى‌دانند، با يكديگر به گفت‌وگو پردازند و
اين كتاب از آن گفت‌وگوها فراهم آمده است (عباسى، 11-12؛ ريو، همانجا).
در منابع كهن عربى و فارسى همچنين از سلسلة درازي از بازنامه‌ها، با
عنوانهاي كتاب البزاة للترك، كتاب البزاة للروم، كتاب البزاة للعرب (ابن
نديم، همانجا) و بازنامة پرويز، بازنامه‌هاي روميان، بابليان، تركان، سغديان
و هندوان و كتاب بهرام بن شاپور (نسوي، 87، 90، 95، 111، 114؛ آلوارت، ريو،
همانجاها)، و در برخى منابع نيز از بازنامه‌هاي جمشيد، جاماسپ، بقراط، جالينوس
و بزرگمهر ياد شده است (بيلگه، 171 -169 ؛ ريتر، .(147-148 ظاهراً همين كتابها
بوده‌اند كه ادهم بن محرز باهلى به فرمان مهدي خليفة عباسى، از مجموع آنها
كتابى فراهم آورده، و حجاج بن خيثمه در روزگار هارون‌الرشيد تحرير ديگري از
آن تهيه كرده است ( آلوارت،همانجا؛ III/357-358, GAS, .(IV/81-82 در منابع
ديگر از بازنامه‌اي كه در سدة 4ق/10م براي عبدالملك بن نوح سامانى از
زبان پهلوي به فارسى ترجمه شده، و نيز بازنامه‌اي كه براي سلطان محمود
غزنوي تأليف شده است، سخن گفته مى‌شود (عباسى، همانجا؛ بيلگه، 170 ؛ ريتر،
.(148
در 1840م هامرپورگشتال نخستين تحقيق دربارة فن بازداري در جهان اسلام را
منتشر ساخت. همچنين در 1908م فيلت در مقدمه‌اي كه به زبان انگليسى بر
بازنامه‌اي فارسى با عنوان قوانين الصياد نوشت، گزارش مختصري دربارة
بازداري و بازنامه‌ها در جهان اسلام به دست داد. در 1965م، مولر بررسى
مفصلى دربارة بازنامه‌هاي عربى در سده‌هاي ميانه منتشر ساخت1 و در 1977م،
استوري 38 بازنامه به زبان فارسى را شناساند (نك: ؛ II(3)/402-410 II/632
.(GAS, منزوي نيز در فهرست مشترك نسخه‌هاي خطى فارسى پاكستان (نك: خطى
مشترك، 1/396-444، 4/2514- 2515) و فهرست نسخه‌هاي خطى كتابخانة گنج بخش
(1/195-199) بيش از 40 كتاب و رسالة فارسى در اين زمينه، غالباً در نسخه‌هاي
متعدد، معرفى كرده است. شمار بازنامه‌هايى كه در فهرستها و منابع ديگر از
آنها نام برده مى‌شود و بسياري از آنها نيز بر جا مانده‌اند، از 100 مى‌گذرد. در
اينجا از عمده‌ترين اين آثار ياد مى‌شود:
الف - بازنامه‌هاي عربى:
1. البزدرة فى تربية سباع الطيور و امراضها و علاجها مما الّفه الحكماء للملك
الاسكندر، شامل دو مقاله، به ترتيب در 51 و 63 فصل. اين اثر بايد در سدة
2ق/8م به زبان عربى در آمده باشد، زيرا حجاج بن خيثمه (سدة 2ق) در كتابى
كه در همين زمينه نوشته، از اين ترجمه بهره گرفته است. از اين اثر
نسخه‌هايى به تحرير ابوبكر بن يوسف علوي (سدة 4ق/10م) درپاريس و برلن و
استانبول برجامانده‌است ( آلوارت،نيز ، TS همانجاها؛ ششن، 402؛ 357-358
III/352, .(GAS,
2. البزدرة فى الضواري من الطير، يا طب الطيور، تحرير حجاج بن خيثمه. اين
اثر كه متن اصلى آن نگارش غطريف بن قدامة غسانى و ادهم بن محرز باهلى
بوده، ظاهراً كهن‌ترين بازنامة عربى است كه بر جا مانده است. حجاج در آغاز
آن گويد: «اين كتاب را كه دربارة مرغان شكاري است، در كتابخانة هارون‌الرشيد
يافتيم و آن را به غطريف بن قدامه كه بازدار هشام و وليد - خلفاي اموي -
بود، نشان داديم؛ وي آن را شناخت و گفت: فرمانرواي روم كتابى دربارة
مرغان شكاري براي مهدي خليفه فرستاده بود و خليفه، ادهم بن محرز باهلى را
نيز فراخواند و به ما فرمان داد تا با بهره‌گيري از آثار دانشمندان فارس و
ترك و روم كتابى جامع در اين فن تأليف كنيم؛ به گفتة غطريف، معاذ بن
مسلم سخنان خسروان ايران را نيز به اين كتاب افزوده است». از اين اثر با
عنوانهاي بازنامة مهدي و بازنامة ادهم و غطريف نيز ياد شده است و نسخه‌هايى
از آن در برلين و استانبول نگهداري مى‌شود ( آلوارت،همانجا؛ بيلگه، 176 ؛
III/871 TS, IV/81-82; .(GAS,
3- 8. كتاب البازي، از ابوعبيده معمر بن مثنى؛ كتاب الجوارح، از محمد بن
عبدالله بن عمر بازيار؛ كتاب الجوارح و اللعب بها، از ابودلف قاسم بن
عيسى؛ كتاب البزاة و الصيد، از همو؛ كتاب الصيد و الجارح، از فتح بن خاقان؛
كتاب الجوارح و الصيد، از ابن معتز (ابن نديم، 58 -59، 129-130، 377؛ نيز نك:
363-364 III/355-358, II/632, .(GAS, از اين بازنامه‌ها كه در سدة 3ق/9م تأليف
شده‌اند، اثري بر جا نمانده است.
9. الجمهرة فى علم البيزرة، از عيسى بن على بن حسان ازدي (سدة 3ق/9م).
نسخه‌هايى از اين اثر در اياصوفيه و اسكوريال نگهداري مى‌شوند ( 2 ، ESCشم 903
؛ بيلگه، 179 ؛ ريتر، همانجا).
10. المصايد و المطارد، از ابوالفتح محمود بن حسن كاتب، معروف به كشاجم (سدة
4ق/10م). محمد اسعد طلس نسخة خطى اين كتاب را در كتابخانة شمارة 1 مجلس شورا
در تهران يافت و در بغداد به چاپ رساند (1954م). اثري كه در فهرست اين
كتابخانه با عنوان كتاب الصيد و القنص معرفى شده (شورا، 2/169-171)، همين
كتاب است. در مقدمة اين اثر، از شيفتگى خلفاي عباسى - هارون، امين، معتصم،
معتضد و مكتفى - به شكار، به ويژه شكار با باز سخن گفته مى‌شود (كشاجم، 3 -
8).
11. كتاب البيزرة، از ابوعبدالله حسن بن حسين (سدة 4ق/10م)، باز يار خليفة
فاطمى العزيز بالله. اين اثر به كوشش محمد كردعلى در دمشق چاپ شده است
(1371ق/1952م). مؤلف بسياري از مطالب آن را بدون ذكر مأخذ از المصايد و
المطارد كشاجم برگرفته، و به ويژه دو باب مربوط به شكار با سگ و شكار آهو، و
همچنين بخش قابل توجهى از استشهادات شعري را كلمه به كلمه از آن نقل
كرده است. گزيده‌اي از مطالب اين كتاب به زبان فرانسه ترجمه شده، و در
شمارة 12 مجلة آرابيكا به چاپ رسيده است (ليدن، 1965م).
12. القانون الواضح فى معالجات الجوارح، از بغدي بن على بن قشتمر (سدة
7ق/13م). در فهرست كوپريلى آمده است كه اين اثر گزيدة غنيةالقاري فى علم
الجوارح و الضواري از همين مؤلف است (1/497- 498). نسخةخطى كوپريلى در
666ق/1268م در مراغه استنساخ‌شده، و در 667ق به نظر مؤلف رسيده است. اين
اثر آگاهيهاي ارزشمندي دربارة بازنامه‌هاي كهن‌تر در بردارد. مؤلف بازنامه‌هاي
ابوالجيش خمارويه فرمانرواي مصر (حك 270-282ق/883 - 895م)، عبداللطيف قزوينى
و ابن زينى قاسم بن على (سدة 6ق/12م) را در اختيار داشته است. به گفتة
خود وي، كتاب اخير در 555ق/1160م براي خليفه مستنجد تأليف شده است. وي
همچنين از بازنامه‌هاي ابوالقاسم نيشابوري، ظهير طرابلسى و غطريف ياد مى‌كند
(همانجا؛ بيلگه، 176 -175 ؛ ريتر، همانجا).
13. الكتاب المنصوري فى البيزرة، اثر مؤلفى ناشناخته از سدة 7ق/13م. اين
كتاب دست‌كم شامل 4 جزء بوده، و تنها جزء چهارم آن برجا مانده كه در 1989م
در تونس به چاپ رسيده است.
14. انس الملا´ بوحش الفلا´، از محمد منكلى، كه در 773ق/1371م تأليف شده
است. اين كتاب مورد توجه خاورشناسان قرار گرفت و در 1880م با ترجمة فرانسوي
آن در پاريس انتشار يافت. در 1993م نيز در بيروت منتشر شد.
15. رسالة فى معالجات الطيور، يا كتاب الصيد فى علم الجوارح، از معد بن احمد
تين‌مللى. اين رساله كه نسخه‌اي از آن در استانبول نگهداري مى‌شود، تاريخ
تأليف ندارد (بيلگه، .(178
16. المصابيح المزهرة فى علم البزدرة، از تقى‌الدين ابن معروف (سدة
10ق/16م). اين اثر شامل 10 مقاله است و نسخه‌اي از آن در گوتا نگاهداري
مى‌شود ( پرچ،شم .(2094
بازنامه‌هاي مهم ديگري نيز از سده‌هاي 7-9ق/13- 15م بر جا مانده‌اند كه در
آنها جاي عنوان و نام مؤلف خالى است ( آلوارت،شم .(6197-6199
ب - بازنامه‌هاي فارسى:
1. جوارح نامة شاهنشاهى، ترجمة فارسى بازنامة نوشيروانى. گفته مى‌شود كه
ابوالبحتري (ابوالبحري) اين بازنامه را به فرمان محمد بن عبيدالله بلعمى
وزير در 352ق/963م براي عبدالملك بن نوح پادشاه سامانى به فارسى درآورده
است (عباسى، 11-12؛ بيلگه، .(172
2. بازنامة نسوي، از على بن احمد نسوي (سدة 5ق/11م). اين اثر كهن‌ترين
بازنامة فارسى است كه بر جا مانده است. نسوي از هشت‌سالگى به بازداري
مشغول بود و مدت 60 سال در اين كار مداومت ورزيد؛ تقريباً در 70 سالگى به
تأليف اين كتاب پرداخت و تجارب و آموخته‌هاي خود را در آن گرد آورد. وي از
شيوه‌هاي گوناگون شكار و پرورش باز و ديگر مرغان شكاري در سرزمينهاي مختلف
به تفصيل سخن گفته، و همچنين از شكارنامه‌ها و بازنامه‌هاي بسيار و بازداران
بنام، مانند على كوتاه، بوعلى بازيار، على كامه و ابونصر كوتاه (ص 70، 90،
98، 104، 106، 107، 127، 164) ياد كرده است. اين كتاب در 1354ش در تهران
انتشار يافت.
3. بازنامة محمود غزنوي. اين اثر در كتابخانة پرتو پاشا نگهداري مى‌شود (بيلگه،
170 ؛ ريتر، .(148
4. صيدنامة ملكشاهى، يا شكارنامة خسروي، به تحرير محمد بن قلچق نظامى (سدة
5ق/11م). دربارة تأليف اين بازنامه نيز گزارشى همانند حكايتى كه دربارة
اسكندر مقدونى و انوشيروان ساسانى گفته شد، نقل شده است: خواجه نظام‌الملك
به فرمان ملكشاه سلجوقى كه دلبستگى شديد به شكار با مرغان داشت، دانايان
اين فن را از نيشابور، بلخ، ترمذ، مرو، هرات، خوارزم، روم، عراق عرب،
فارس، تبريز، سيستان، هندوستان، تركستان، اصفهان، مصر و مغرب گرد آورد تا
دانسته‌هاي خود را در اين زمينه با يكديگر در ميان نهند. نامهاي اين
بازداران در برخى منابع به تفصيل آمده است. گفته مى‌شود كه بزرگ ايشان
ابوالجوارح خواجه على بن محمد نيشابوري بوده است و محمد ابن قلچق گزيدة
آن گفت‌وگوها را به صورت كتاب درآورده است (عباسى، 12-16؛ بيلگه، 173 ؛
ريتر، همانجا).
5. بازنامة فيروزشاهى، يا دستور صيد، از خواجه محمد صادق بن خواجه محمد يوسف.
اين اثر در 571ق/1175م براي محيى‌الدين فيروزشاه امير بلخ نوشته شده است.
نسخه‌هايى از اين بازنامه در كتابخانه‌هاي بادليان و انجمن آسيايى بنگال بر
جا مانده است (اته، ؛ I/1072-1073 ايوانف، .(422 در بنگال بازنامة ديگري
نگهداري مى‌شود كه در 570 ق تأليف شده، و در آن از بازنامة فيروزشاهى ياد
شده است؛ از اين‌رو، در درستى تاريخ‌ِ ياد شده ابراز ترديد مى‌شود (استوري، ؛
II(3)/402 ايوانف، همانجا).
6. بازنامه (سدة 6ق/12م). در آغاز باب نخست‌ِ اين بازنامه، از نصر ابن ليث
و مهدي بن اهرم و كتاب بهرام بن شاپور و استادان بابل و كتاب خاقان اعظم
ملك ترك ياد مى‌شود. نسخه‌هايى از اين اثر در كتابخانة ملى ملك و موزة
بريتانيا نگهداري مى‌شود (ملك، 5/49؛ ريو، .(II/484-485 نسخة موزة بريتانيا كه
در سدة 7ق/13م كتابت شده است، در آغاز و پايان متن افتادگى دارد. در مقدمه
جدولى از 135 باب اين كتاب وجود داشته كه تنها پايان آن باقى است. متن
كتاب نيز تنها 130 باب و اندكى از باب 131 را دارد. در نسخة ملك كه در سدة
13ق/19م استنساخ شده، از 154 باب سخن گفته شده، در حالى كه متن آن تنها
شامل 135 باب است. در اين هر دو نسخه خطاهاي فراوان به چشم مى‌خورد. در
1380ش نسخة ديگري در مجموعه‌اي خصوصى به دست آمده كه اكنون در تملك
كتابخانة شمارة يك مجلس شوراست. اين نسخه در 831ق/1428م استنساخ شده، و
خطاهاي آن از دو نسخة ديگر بسيار كمتر است. مؤلف ناشناس در ديباچة اين اثر
كه نسخة موزة بريتانيا فاقد آن است، ياد مى‌كند كه به خواهش دوستانى كه در
صنعت شكار و شناخت مرغان شكاري استاد بودند، از ربيع‌الاول 569 تا رمضان 591
با بهره‌گيري از بازنامه‌هاي ساسانيان، قيصر روم، خاقان ملك ترك، ملك هند،
غطريف و نوشيروان و دو كتاب از متأخران، يعنى على كامة خراسانى و كتاب
مختص رازي (نسوي) و كتابهاي ديگري كه به شخص معينى منسوب نيست، به اين
تأليف پرداخته است. در برخى فهرستها و بررسيها اين اثر به خطا بازنامة
نوشيروانى خوانده شده است (منزوي، خطى مشترك، 1/404- 405؛ دانش‌پژوه، 12
بب).
7. شكارنامة ايلخانى، از على بن منصور حلوانى كه آن را براي تغاتيمور -
ايلخان مغول و فرمانرواي خراسان (حك 737-753ق/ 1337-1352م) - تأليف كرده
است. در مقدمه آمده است كه اصل اين كتاب همان صيدنامة ملكشاهى بوده، و
مؤلف 6 باب دربارة شاهين و شنقار و چگونگى شكار شير و پلنگ و جز آنها بدان
افزوده است. از اين اثر نسخه‌هايى در ايران، تركيه، پاكستان و هندوستان بر
جا مانده است (آقابزرگ، 14/314، 15/107؛ شورا، 10/569 -571؛ منزوي، همان،
1/440؛ ايوانف، 423 -422 ؛ بيلگه، 174 -170 ؛ استوري، .(II(3)/404
8. جوارح نامة اماميه، يا قوانين الصياد، از داوود بن يار محمد، ملقب به
خدايار خان عباسى (سدة 8ق/14م). فيلت مصحح و ناشر اين اثر با استناد به
سخنان مؤلف در ديباچه، تاريخ تأليف آن را روزگار فرمانروايى تغاتيمور بر
خراسان دانسته است (ص .(2 عارف نوشاهى با تكيه بر منابع ديگري در درستى
اين تاريخ ترديد كرده، و جوارح نامه را از مؤلفات اوايل سدة 12ق/18م
شمرده است (ص 56 -57). اين نظر در برخى منابع ديگر نيز مورد تأييد قرار
گرفته است (منزوي، همان، 1/413؛ دانش‌پژوه، 25). اما به رغم آشفتگى شديد
سخنان مؤلف در ديباچة اين اثر، شيوة ياد كرد او از تغاتيمور: «حضرت خدايگان
شهريار اعدل اعلم... مظفر الدنيا و الدين...» (نك: عباسى، 16)، و تصريح او به
همزمانى خود با وي: «الى يومنا هذا كه زمان سلطنت و ايام دولت حضرت اسلام
پناه طغان تيمور خان... است» (همو، 18)، هرگاه در صداقت وي ترديد نكنيم،
مؤيد درستى سخن فيلت است. اين اثر در 1908م در كلكته به چاپ رسيده است.
9. التذكرة فى علم البزدرة، از محمد بن على زاهد شوشتري (سدة 8ق/14م)، كه
به شيخ حسن جلاير ايلكانى تقديم شده است. در مقدمه گفته مى‌شود كه اين
اثر ترجمة كتاب «پرورش باز» كندي است (ملك، 5/65؛ دانش‌پژوه، 21).
10. بازنامة جمشيد، ترجمة على حيدر تبريزي قوشجى باشى. اين بازنامه منظوم
است. نسخه‌اي از آن در كتابخانة حميديه نگهداري مى‌شود (بيلگه، .(169
11. بازنامه، از غياث‌الدين على بن حسين بن على ميران حسينى اصفهانى. از
اين اثر كه در 859 ق/1455م تأليف شده است، نسخه‌اي در كتابخانة بادليان
نگهداري مى‌شود (اته، ؛ I/1073-1074 نيز نك: استوري، .(II(3)/404
12. بازنامه (سدة 9ق/15م). مؤلف اين اثر نام خود را ذكر نكرده است، اما از
استادش «مولانا على قوشجى» (د 879ق/1474م) ياد مى‌كند. نسخه‌هايى از آن بر
جا مانده است (نك: منزوي، همان، 1/400).
13. بازنامه، از ناشناس. اين اثر در 970ق/1563م تأليف شده، و شامل 72 باب
است. نسخه‌هايى از آن بر جا مانده است (همان، 1/399).
14. شكارنامه، از حسين بن روح‌الله حسينى طبسى، ملقب به صدر جهان (سدة
10ق/16م). از اين اثر نسخه‌هايى بر جا مانده است (شورا، 2/375؛ آصفيه،
2/254- 255؛ آقابزرگ، 15/105).
15. بازنامه، از محب على بن نظام‌الدين على مرغلانى (سدة 10ق/16م). از
اين اثر نسخه‌هايى در موزة بريتانيا، كتابخانة ملى ملك و جاهاي ديگر بر جا
مانده است (ريو، ؛ II/485 ملك، همانجا؛ نيز نك: استوري، .(II(3)/404-405
16. دستور الصيد، از محمدرضا على خان بن خواجه يوسف. مؤلف اين اثر را در
1083ق/1672م در 77 باب نگاشته، و سپس به تدريج در آن تجديد نظر كرده، و
سرانجام در 1099ق/1688م تحرير ديگري از آن در 99 باب فراهم ساخته است. از
اين كتاب نسخه‌هايى در هندوستان و پاكستان بر جا مانده است (بشير حسين،
2/390؛ منزوي، همان، 1/435؛ استوري، .(II(3)/406-407
17. رساله در شكار، از مجدالدين بن محمد شفيع هاشمى عباسى (سدة 11ق/17م).
بخش عمدة اين رساله دربارة پرندگان شكاري است (مركزي، 11/2137- 2138).
18. بازنامة ناصري، از تيمور ميرزا حسام‌الدوله (سدة 13ق/19م). اين اثر در
تهران (1285ق) و بمبئى (1305ق) به چاپ رسيده، و به زبان انگليسى نيز
ترجمه شده است (استوري، .(II(3)/408-409
19. انيس الامرا، در فن بازداري، از محمد حسين بن جواد حسينى (سدة
13ق/19م). اين اثر در بمبئى به چاپ رسيده است.
20. شاهباز نامه، از جمال‌الدين ميرزا نوادة فتحعلى‌شاه قاجار (سدة 13ق)
(مركزي، 9/1108).
شماري بازنامه به زبان تركى نيز بر جا مانده‌اند كه برخى از آنها از
بازنامه‌هاي عربى و فارسى ترجمه شده‌اند (بيلگه، 182 -179 ؛ ششن، 401).
مآخذ: آصفيه، خطى؛ آقابزرگ، الذريعة؛ ابن نديم، الفهرست؛ بشير حسين، محمد،
فهرست مخطوطات شيرانى، لاهور، 1968-1973م؛ دانش‌پژوه، محمدتقى، «بازنامه‌ها و
بازياري»، در زمينة ايران‌شناسى، به كوشش چنگيز پهلوان، تهران، 1368ش؛ ششن،
رمضان، فهرس مخطوطات الطب الاسلامى، به كوشش اكمل‌الدين احسان اوغلى،
استانبول، 1404ق/1984م؛ شورا، خطى؛ عباسى، خدايار، قوانين الصياد، به كوشش
فيلت، كلكته، 1908م؛ كشاجم، محمود، المصايد و المطارد، به كوشش محمد اسعد
طلس، بغداد، 1954م؛ كوپريلى، خطى؛ مركزي، خطى؛ ملك، خطى؛ منزوي، خطى
مشترك؛ همو، فهرست نسخه‌هاي خطى كتابخانة گنج بخش، اسلام‌آباد، 1357-1361ش؛
نسوي، على، بازنامه، به كوشش على غروي، تهران، 1354ش؛ نوشاهى، عارف،
فهرست نسخه‌هاي خطى فارسى موزة ملى پاكستان، اسلام‌آباد، 1983م؛ نيز:
Ahlwardt; Bilge, R., X Istanbul k O t O phanelerinde Bulunan B @ zn @ meler n ,
T O rkiyat mecmuas o , Istanbul, 1945, vols. VII-VIII(2); ESC 2 ; Eth E , H.,
Catalogue of the Persian, Turkish, Hind C st @ n Q , and Pusht C Manuscripts in
the Bodleian Library, Oxford, 1889; GAS; Ivanov, W., Concise Descriptive
Catalogue of the Persian Manuscripts in the Curzon Collection, Calcutta, 1926;
Pertsch; Phillott, D. C., introd. The Qaw ? n / n - u s - W ayy ? d (vide: PB,
Abb ? s / ); Rieu, Ch., Catalogue of the Persian Manuscripts in the British
Museum, London, 1881; Ritter, H., X Al-Baizara... n , Oriens, Leiden, 1956, vol.
IX; Storey, C. A., Persian Literature, Leiden, 1977; TS.
محمدعلى مولوي
