لطفا منتظر باشید ...
بغوي‌جلد: 12نويسنده:
شماره مقاله:4960
بَغَوي، ابومحمد حسين‌بن مسعود 32-16ق/041-122م، ملقب به محيى‌السنه و
معروف به «فراء» يا «ابن الفراء»، عالم سلفى‌گراي شافعى كه آثاري بسيار
متداول در حوزه‌هاي حديث، تفسير و فقه داشته است. وي به شهر يا ولايت
بغشور ه م در شمال بادغيس منسوب است سمعانى، /74.
از گزارشهاي تقريباً يكدست و مشابه اصحاب تراجم در معرفى بغوي، چنان
برمى‌آيد كه زندگى او فراز و نشيب چندانى نداشته است. در اين گزارشها دو
موضوع همواره موردتوجه قرار گرفته است: اينكه بغوي فقه را نزد قاضى حسين
بن محمد مرورودي آموخته، و در زندگى سلوكى زاهدانه و پرهيزگارانه داشته
است ذهبى، تذكرة...، /257- 258، سير...، 9/40، 41؛ ابن خلكان، /36، 37؛ سبكى،
/5؛ ابن كثير، 2/93. حتى در كوتاه‌ترين گزارشها نك: ذهبى، العبر، /06 از اينكه
فقط نان مى‌خورده، و پس از ملامت مردمان روغن را نيز بر آن افزوده، فروگذار
نشده است. تأكيد اصحاب، تراجم بر زهد و پرهيزگاري بغوي، حكايت از آن دارد
كه كوشيده است نه تنها در علم، كه در زندگى شخصى خود نيز «محيى» سنت
باشد.
با نگاهى كلى به آثار وي، مى‌توان دريافت كه اولاً، احياي سنت و پيروي از
عالمان متقدم، به عنوان انگيزه، از چنان جايگاهى نزد بغوي برخوردار بوده
كه نوآوري را در آثار او به حداقل رسانده است، بدان‌سان كه نه تنها در
انتخاب نوع آثار، كه در شيوة تدوين آنها نيز پيرو و گاه مقلد علماي سلف
است؛ ثانياً، بغوي آن‌چنان بر پيراستگى سنت نبوي و ميراث متقدمان تأكيد
مى‌ورزد كه كمتر روايتى در آثار او مى‌توان يافت كه اعتبارِ اسنادي آن مشخص
نشده باشد نك: معالم...، /5، مصابيح...، /، شرح...، /؛ و سرانجام، اينكه آثار
خويش را براي مخاطب عام پديد آورده است معالم، /0، مصابيح، همانجا، شرح،
/-، مخاطبانى كه عمدتاً واعظان و طالبان علم بودند.
در پى‌جويى علل تداول آثار بغوي، افزون بر اين، بايد به وضع فرهنگى -
اجتماعى جامعه‌اي توجه كرد كه مخاطبان در آن مى‌زيسته‌اند. در پى اقتدار
يافتن اصحاب حديث از نيمة دوم سدة ق و غلبه بر متكلمان و فقيهان، تفكر و
علم‌شناسى خاص آنان بر محافل علمى اهل سنت و به تبع آن بر فضاي فكري و
فرهنگى جامعه حاكم مى‌شود. از آن پس، علم را منحصر به حديث مى‌دانند و
هرگونه اعتماد بر درايت شخصى و رأي را، حتى در تدبير امور دنيوي جهل
مى‌شمرند براي بازتاب اين مسئله در آثار بغوي، نك: معالم، /0-1، كه تنها
تفسير روايى را مبتنى بر علم معرفى مى‌كند، نيز شرح، /. در چنين فضايى است
كه با افول خردورزي در محافل علمى، از نوآوري و نشاط علمى كاسته، و بر
تقليد و پيروي آثار گذشتگان افزوده مى‌شود براي بازتابى از اين مسئله، نك:
همان، /0. در اين ميان، بغوي با درك درستى از فضاي فكري جامعه و مخاطبان
خود، آثاري را پديد مى‌آورد كه رواج و تداول آنها گاه تا دوران معاصر نيز
پاييده است.
بجز ابن خلكان كه تاريخ وفات بغوي را 10ق دانسته همانجا، ساير اصحاب
تراجم درگذشت او را در شوال 16 گزارش كرده‌اند. او در مرو رود و در كنار قبر
استادش قاضى حسين دفن شده است ذهبى، تذكرة، /258؛ سبكى، /7.
آثار چاپى:
. معالم التنزيل، تفسيري روايى كه مشهورترين و متداول‌ترين اثر بغوي است.
اين تفسير را تلخيصى از الكشف و البيان ثعلبى دانسته‌اند I/622 .GAL,S, اين
اثر براي مخاطبان غيرمتخصص بغوي، معالم، /0 در حجمى متوسط و براساس متون
تفسيري متقدم فراهم آمده است براي معرفى اجازات بغوي از متون تفسيري
تابعان، نك: همان، /0-3. اين اثر بارها در قاهره، بيروت و بمبئى به چاپ
رسيده است.
. مصابيح السنة، دست‌نامه‌اي حديثى است كه آن را براساس كتب سته و سنن
دارمى كتانى، 77 تأليف كرده، و خواسته است مجموعه‌اي فشرده و مدون از سنت
نبوي فراهم آورد بغوي، مصابيح، /. بدين‌سان، نه‌تنها اسانيد روايات را حذف
كرده، كه از آوردن نام كتابهاي در بردارندة روايات نيز چشم پوشيده است.
طبقه‌بندي ابداعى او براي احاديث نك: ابن صلاح، 7؛ كتانى، همانجا بيش از
آنكه نشان نوآوري باشد، مهر تأييدي بر سلفى‌گري اوست؛ بدين‌سان كه با
تقسيم هر باب به دو بخش «صحاح» و «حسان»، ميان احاديث برگرفته از صحيحين
با احاديث برگرفته از ديگر كتب تمايز قايل شده است. به‌كار بردن دو اصطلاح
صحيح و حَسَن در چنين معنايى، گرچه نزد عالمان حديث مناقشه‌انگيز بود ابن
صلاح، 6- 8، اما براي مخاطب عام خوش‌آيند مى‌نمود، چنان كه باعث اعتماد و
اقبال به اين كتاب گرديد. گواه اين مدعا نسخه‌ها، شروح و تنقيح و تهذيبهاي
متعدد اين كتاب، همچون مشكاة المصابيح ولى‌الدين خطيب تبريزي است كه بيش
از اصل كتاب رواج يافته است. علاوه بر وجود نسخه‌هاي بسيار از اصل كتاب،
شروح متعددي نيز بر آن نوشته شده است نك: I/620-622 S, .GAL, اين كتاب در
بولاق 294ق و قاهره 318ق در جلد، و در بيروت 987م در جلد به چاپ رسيده
است.
روش تفسيري بغوي توسط عفاف عبدالغفور حميد در كتابى با عنوان البغوي و
منهجه فى التفسير چ عمان، 982م و نيز از سوي محمدابراهيم شريف در البغوي
الفراء و تفسيره للقرآن الكريم چ قاهره، 986م موردمطالعه قرار گرفته است.
. شرح السنة، كتابى است در شرح احاديث كه از لحاظ هدف تأليف و شيوة تدوين،
شباهت بسيار به كتب سته دارد. در طبقه‌بندي ابواب آن از صحيح بخاري پيروي
كرده، چنان‌كه حتى بسياري از عناوين ابواب آن را عيناً برگرفته است.
گذشته از اين، در تهية مطالب و مواد آن نيز از آثار متقدمان بهرة فراوان
جسته است. براي نمونه، در تصحيح و تضعيف اسانيد روايات شرح شده، از آراء
ترمذي و در شرح غريب‌الحديث، از آراء متقدمان استفاده كرده است. تلخيصهايى
نيز از اين كتاب موجود است نك: I/622 S, .GAL, اين كتاب به كوشش شعيب
ارنؤوط و محمدزهير شاويش در 971م دمشق/بيروت به چاپ رسيده است.
. الانوار فى شمائل النبى المختار، مجموعه‌اي از روايات مُسند در احوال و
اخلاق پيامبر اكرم ص است كه به كوشش ابراهيم يعقوبى در دو جلد در بيروت
409ق/989م به چاپ رسيده است.
آثار خطى: . التهذيب فى الفروع، كتابى در فقه شافعى، تقريباً مجرد از ادلة
فقهى كه تلخيصى از التعليقية استادش قاضى حسين مرورودي است حاجى خليفه،
/17. دو نسخه از آن در دمشق و قاهره موجود است نك: ، GAL,S همانجا. . شرح
الجامع الصحيح ترمذي، كه نسخه‌اي از آن در كتابخانة محمودية مدينه موجود
است همانجا؛ نيز نك: اشپيس، .109 . الفتاوي، مجموعه‌اي از فتواهاي بغوي است
كه نسخه‌اي از آن در كتابخانة سليمانية استانبول موجود است نك: ، GAL,S
همانجا. . فتاوي المروروذي، مجموعه‌اي از فتاوي قاضى حسين مرورودي است كه
توسط بغوي گردآوري شده، و نسخه‌اي از آن در كتابخانة ظاهرية دمشق موجود است
ظاهريه، 01. -. مدخل فى اصول الحديث و مقدمة فى معرفة انواع الحديث، كه
نسخه‌هاي آنها در دارالكتب قاهره موجود است دارالكتب، /88، 03. . تاج العروس
و مُذهب الهم و البوس، در اسرار نكاح. نسخه‌اي از آن در كتابخانة اوقاف
بغداد موجود است جبوري، /0. . الفرائض، در تشريح احكام فقهى. نسخه‌اي از آن
در كتابخانة دانشگاه ملك سعود موجود است فهرس...، /04.
آثار منسوب: آثار ديگري نيز به بغوي نسبت داده شده است كه از آن جمله
است: معجم الشيوخ، كه بروكلمان ، GAL,S همانجا براساس نقل قول ابن حجر،
آن را به بغوي نسبت مى‌دهد، اما ظاهراً منظور ابن حجر، ابوالقاسم بغوي بوده
است نك: يعقوبى، /7. حاجى خليفه الجمع بين الصحيحين /99 و الارشاد /1 را نيز
از آثار بغوي دانسته است براي آشنايى با ديگر آثار منسوب به او، نك: همو،
/97، /499؛ بغدادي، /12.
مآخذ: ابن خلكان، وفيات؛ ابن صلاح، عثمان، مقدمة علوم الحديث، به كوشش
نورالدين عتر، دمشق، 404ق/984م؛ ابن كثير، البداية؛ بغدادي، هديه؛ بغوي،
حسين، شرح السنة، به كوشش شعيب ارنؤوط و محمدزهير شاويش، بيروت/دمشق،
971م؛ همو، مصابيح السنة، به كوشش ضحى خطيب، بيروت، 419ق/998م؛ همو،
معالم التنزيل، بيروت، دارالفكر؛ جبوري، عبدالله، فهرس المخطوطات العربية
فى مكتبة الاوقاف العامة، بغداد، 974م؛ حاجى خليفه، كشف؛ دارالكتب، فهرست؛
ذهبى، محمد، تذكرة الحفاظ، بيروت، 377ق/958م؛ همو، سير اعلام النبلاء، به
كوشش شعيب ارنؤوط، بيروت، 406ق/986م؛ همو، العبر، به كوشش محمد سعيد بن
بسيونى زغلول، بيروت، 405ق/985م؛ سبكى، عبدالوهاب، طبقات الشافعية الكبري،
به كوشش محمود طناحى و عبدالفتاح حلو، قاهره، 384ق/964م؛ سمعانى،
عبدالكريم، الانساب، به كوشش عبدالله بارودي، بيروت، 408ق/988م؛ ظاهريه،
خطى فقه شافعى؛ فهرس مخطوطات جامعة الملك سعود، رياض، 404ق/ 984م؛ كتانى،
محمد، الرسالة المستطرفة، به كوشش محمد منتصر زمزمى، استانبول، 986م؛ يعقوبى،
محمد، مقدمه بر الانوار فى شمائل النبى المختار بغوي، بيروت، 409ق/989م؛
نيز:
GAL, S ; Spies, O. , X Die Bibliotheken des Hidschas n , ZDMG, 1936 , vol. XC.
هادي رهنما
