لطفا منتظر باشید ...
نوشتار پيشين نوشتار پسين
بندة تبريزي‌جلد: 12نويسنده:
شماره مقاله:5111
بَنْدة تَبْريزي، ميرزا محمد رضى د 223ق/808م، متخلص به بنده، شاعر،
نويسنده و خوش‌نويس اوايل عصر قاجار. اجداد او جملگى از بزرگان و امراي
آذربايجان بودند هلاكو، 9؛ نادرميرزا، 34. پدرش ميرزا محمد شفيع تبريزي،
مستوفى ديوان نادرشاه افشار سل 148-160ق/735-747م، و وزير آذربايجان بود
محمود ميرزا، /57 - 58؛ ابوالحسن، 74- 75؛ محمدكاظم، /57.
با توجه به آنكه نادر ميرزا، نوادة بندة تبريزي، درگذشت او را در 5 سالگى
دانسته است ص 36، مى‌توان گفت كه او در حدود سال 158ق/745م زاده شده
است نك: استوري، /65؛ بامداد، /2. از دوران كودكى و نوجوانى محمد رضى اطلاعى
در دست نيست. وي پس از درگذشت پدر، به روزگار كريم خان زند د 193ق/779م
به منصب استيفا رسيد نادرميرزا، 35 و با تأسيس سلسلة قاجار به اين خاندان
روي‌آورد و مستوفى و صاحب ديوان‌رسائل‌شد مفتون، /3 - 4؛ هدايت، ملحقات...،
18. او تنظيم و نگارش نامه‌ها، احكام و فرمانهاي آقا محمدخان قاجار را به
زبانهاي عربى، تركى و جغتايى عهده‌دار بود نادرميرزا، استوري، همانجاها.
ميرزا محمد رضى در دربار فتحعلى شاه قاجار سل 212-250ق/ 797-834م قدر و منزلت
بسياريافت و از مستوفيان و منشيان خاص او گرديد اختر، /2-3؛ مفتون، نادرميرزا،
همانجاها. برخى به اشتباه منصب پدر را به پسر نسبت داده‌اند و او را مستوفى
ديوان نادرشاه پنداشته‌اند مثلاً ديهيم، /1؛ همچنين اشارة بسمل شيرازي كه او
را در ديوان محمدشاه قاجار سل 250-264ق/834- 848م صاحب منصب دانسته است ص
06، با توجه به تاريخ درگذشت او خطايى آشكار است.
ميرزا رضى به زبانهاي فارسى، عربى و تركى تسلط كامل داشت و آثاري به نظم
و نثر به اين زبانها بر جا گذاشت مفتون، /4؛ هدايت، مجمع...، /77- 78،
ملحقات، 18-19. مفتون دنبلى مهارت و چيره‌دستى او را در ترسل و انشا ستوده،
و او را دبيري بى‌مانند و مترسلى خوش ذوق خوانده است همانجا. منشآت و رسائل
ميرزا رضى نشان مى‌دهد كه او به اقتضاي مشاغل ديوانى، از تكلفات سبك
منشيانة درباري بر كنار نمانده است براي نمونه، نك: فرهاد ميرزا، 6-6، به
نقل از بندة تبريزي. اشعار بنده اندك است و او گاهى به فرمان شاه به
قصيده‌گويى و مديحه‌سرايى مى‌پرداخت مفتون، /6؛ اختر، همانجا.
بندة تبريزي خوش‌نويسى چيره‌دست بود و نستعليق و شكسته را بسيار خوش و ممتاز
مى‌نوشت؛ او همچنين تغييراتى در شيوة ميرعماد پديد آورد كه مورد پسند واقع شد
همانجا؛ محمود ميرزا، /58؛ مفتون، /4. يك نسخه از ديوان فتحعلى شاه قاجار به
خط نستعليق و بسيار خوش از بندة تبريزي موجود است بيانى، /17؛ براي
نمونه‌هاي ديگري از خط او، نك: فرهاد ميرزا، 2، 77. به گواهى اعتضادالسلطنه
محمد شاه خوش‌نويسى را از بنده فرا گرفت ص 04.
بندة تبريزي را مردي زودرنج، ناشكيبا و تندخو دانسته‌اند. در بعضى منابع به
باريك‌بينى و وسواس بيش از حد او اشاره شده است اختر، نيز هدايت، مجمع،
همانجاها؛ مفتون، /4 - 5.
غالب منابع درگذشت او را در 223ق آورده‌اند اختر، محمود ميرزا، همانجاها؛
مفتون، /5؛ قس: هدايت، همانجا؛ ديوان بيگى، /58، كه به 222ق اشاره
كرده‌اند. رضا قلى هدايت در ملحقات روضةالصفا به خطا سال درگذشت ميرزا رضا د
243ق، پسر ميرزا رضى را به او نسبت داده است ص 19.
با توجه به اينكه در 224ق منصب دولتى و اموال و تيول ميرزا رضى به پسرش
ميرزا رضا واگذار شد نك: نادرميرزا، 37-39، مى‌توان اطمينان داشت كه وي پيش
از اين تاريخ وفات يافته باشد؛ از اين رو، قول بسمل شيرازي نيز كه درگذشت
او را در 233ق/818م دانسته همانجا، مردود است. پيكر بنده را به دستور
فتحعلى‌شاه از دارالخلافه به نجف اشرف منتقل كردند و در همانجا به خاك
سپردند مفتون، /5 -6؛ اختر، همانجا.
آثار:
. زينة التواريخ، تاريخ عمومى از آغاز آفرينش آدم تا 2 سال از سلطنت فتحعلى
شاه قاجار كه به دستور و به نام او در حدود سال 218-221ق قس: شورا، 1/16-17
نوشته شده است. اين كتاب اخبار و آثار انبيا و امامان‌ع، حكما، عارفان،
دانشمندان، شاعران و پادشاهان را در بر مى‌گيرد اختر، همانجا؛ گلچين معانى،
/51 -53؛ منزوي، خطى، /175؛ ريو، .I/135-137 ميرزا عبدالكريم اشتهاردي شهاوري
در تأليف اين كتاب با ميرزا رضى همكاري داشته است نك: شورا، 1/11-12؛
هدايت، ملحقات، 18، مجمع، /77- 78. نادر ميرزا، ميرزا عبدالوهاب معتمدالدوله
را نيز در نگارش زينة التواريخ، يار و همراه ميرزا رضى دانسته است ص 37.
گفتة برخى از مورخان مبنى بر همكاري عبدالرزاق دنبلى مفتون در تأليف كتاب
هدايت، ملحقات، همانجا؛ اعتضادالسلطنه، 59 درست نمى‌نمايد، زيرا خود عبدالرزاق
در نگارستان دارا كه شرح مفصلى از بنده و آثار او به دست داده است، هيچ
اشاره‌اي به همكاري خود در تأليف اين اثر نمى‌كند نك: /3 -6؛ نيز شورا،
همانجا؛ آقابزرگ، 2/1.
بندة تبريزي زينة التواريخ را به رسم تاريخ نگاران عصر خويش، به نثري
منشيانه و مترسلانه، مطابق با معيارهاي فصاحت و بلاغت آن روزگار نگاشته
است نك: اختر، /3؛ هدايت، همانجا، نيز 28. نسخه‌هاي متعددي از اين كتاب در
كتابخانه‌هاي مختلف نگهداري مى‌شود نك: منزوي، فهرستواره...، /29 -30.
. عشق و روح، يا حسن و دل، از منشآت ادبى و عرفانى بنده است كه در قالب
حكايت و افسانه به نثر مصنوع و به زبانى شيوا نگاشته شده، و نسخه‌هاي
متعددي از آن در كتابخانه‌هاي مختلف موجود است نك: همان، /16؛ همو، خطى،
/283؛ مركزي، خطى، 2/617.
. ديوان، از بندة تبريزي ديوان شعري بر جا مانده است آقابزرگ، /42.
نسخه‌هاي متعددي تحت عنوان ديوان رضى از مؤلفى ناشناخته در كتابخانه‌هاي
مختلف نگهداري مى‌شود كه احتمال مى‌رود از ميرزا رضى بندة تبريزي باشد
منزوي، خطى، /334، خطى مشترك، /101؛ مركزي، خطى، 6/26.
. ترجمة حوادث نامه، يا تاريخ فتوحات، يا روزنامة ناپلئون، يا تاريخ
ناپلئون، دربارة وقايع جنگ ناپلئون با اتريش و روسيه 220ق/ 805م. اين
كتاب به عباس ميرزا نايب‌السلطنه اهدا شد و ميرزا رضى آن را در 222ق از
تركى به فارسى ترجمه كرد. نسخه‌هاي متعدد اين اثر در كتابخانه‌هاي مختلف
يافت مى‌شود ملى، /8 -9؛ مركزي، خطى، /450-451، 6/1؛ استوري، /66.
. منشآت و نامه‌ها. نامه‌هاي پراكنده‌اي از ميرزامحمد رضى در كتابخانه‌هاي
مختلف موجود است هدايت، همان، 93؛ ملى، /21؛ شورا، 1/82؛ مركزي، خطى، /215،
0/943؛ مركزي، ميكروفيلمها، /27، /59.
. ترجمة فارسى خطبة بى‌نقطه و خطبة بى‌الف حضرت على‌ع بسمل شيرازي، 06؛
ديهيم، /2؛ تربيت، 1.
مآخذ: آقابزرگ، الذريعة؛ ابوالحسن مستوفى، گلشن مراد، به كوشش غلامرضا
طباطبايى مجد، تهران، 369ش؛ اختر، احمد، تذكره، به كوشش عبدالرسول خيامپور،
تبريز، 343ش؛ استوري، چ. ا.، ادبيات فارسى، تحرير روسى برگل، ترجمة يحيى
آرين‌پور و ديگران، تحرير احمد منزوي، تهران، 362ش؛ اعتضادالسلطنه، عليقلى
ميرزا، اكسيرالتواريخ، به كوشش جمشيد كيان‌فر، تهران، 370ش؛ بامداد، مهدي،
شرح حال رجال ايران، تهران، 357ش؛ بسمل شيرازي، على‌اكبر، تذكرة دلگشا، به
كوشش منصور رستگار فسايى، شيراز، 371ش؛ بيانى، مهدي، احوال و آثار
خوش‌نويسان، تهران، 345ش؛ تربيت، محمدعلى، دانشمندان آذربايجان، تهران،
314ش؛ ديوان بيگى شيرازي، احمد، حديقة الشعرا، به كوشش عبدالحسين نوايى،
تهران، 364ش؛ ديهيم، محمد، تذكرة شعراي آذربايجان، تهران، 367-369ش؛ شورا،
خطى؛ فرهاد ميرزا قاجار، زنبيل، تهران، 345ش؛ گلچين معانى، احمد، تاريخ
تذكره‌هاي فارسى، تهران، 350ش؛ محمدكاظم، عالم آراي نادري، به كوشش
محمدامين رياحى، تهران، 364ش؛ محمود ميرزا قاجار، سفينة المحمود، به كوشش
عبدالرسول خيامپور، تبريز، 346ش؛ مركزي، خطى؛ همان، ميكرو فيلمها؛ مفتون
ذنبلى، عبدالرزاق، نگارستان دارا، به كوشش عبدالرسول خيامپور، تبريز، 342ش؛
ملى، خطى؛ منزوي، خطى؛ همو، خطى مشترك؛ همو، فهرستوارة كتابهاي فارسى،
تهران، 374ش؛ نادرميرزا قاجار، تاريخ و جغرافى دارالسلطنة تبريز، به كوشش
غلامرضا طباطبايى مجد، تبريز، 373ش؛ هدايت، رضا قلى، مجمع‌الفصحا، به كوشش
مظاهر مصفا، تهران، 339ش؛ همو، ملحقات روضة الصفا، تهران، 339ش؛ هلاكو قاجار،
احمد، مصطبة خراب، به كوشش عبدالرسول خيامپور، تبريز، 344ش؛ نيز:
, Ch., Catalogue of the Persian Manuscripts in the British Museum, Oxford, 1879.
ليلا پژوهنده
