لطفا منتظر باشید ...
بسمل‌شيرازي‌جلد: 12نويسنده: علي ميرانصاري
شماره مقاله:4879
بِسْمِل‌ِشيرازي، على‌اكبر،ملقب به‌نوّاب 187-263ق/773- 847م، شاعر و
تذكره‌نويس. نياكان او از عراق عجم و خراسان بودند كه در دورة صفويه در
اصفهان سكنى گزيدند و در فتنة افغان، از آن شهر به شيراز كوچ كردند بسمل،
07- 08؛ هدايت، /82. پدر وي آقاعلى نقيب و عمويش آقابزرگ، هر دو مدرس مدرسة
حكيم شيراز بودند همانجا؛ ديوان بيگى، /42. بسمل در شيراز به دنيا آمد بسمل،
08. وي محل تحصيل خود را مدرسة حكيم شيراز ياد كرده است، يعنى همان
مدرسه‌اي كه بسياري از نزديكانش در آنجا تدريس مى‌كردند. معصوم عليشاه جدّ
اعلاي خود را يكى از استادان بسمل در فقه و اصول معرفى كرده است /46.
بسمل در ادبيات، شعر، رياضى، فقه و اصول تبحر داشت فرصت، 43-44؛ محمودميرزا،
/07؛ داور، 1 و خط شكسته را خوش مى‌نوشت محمودميرزا، / 08؛ مفتون، /0. او در
شيراز تدريس مى‌كرد و طالبان بسيار از محضرش بهره مى‌بردند ديوان بيگى،
همانجا؛ رستگار، 8. هدايت از درك مجلس او در جوانى خود سخن گفته است همانجا.
وي مردي پرسفر بود و بجز نواحى مختلف ايران، به مكه، مدينه و عتبات
عاليات نيز سفر كرده است نك: بسمل، 09؛ رستگار، همانجا. او در سفر به تهران
توانست به دربار فتحعلى‌شاه حك 212-250ق/797-834م راه يابد و با او ملاقات
نمايد هدايت، ديوان بيگى، همانجاها. بسمل در شيراز همنشين و همدم حسينعلى
ميرزا فرمانفرما د 251ق، پنجمين پسر فتحعلى‌شاه و والى فارس بود فرصت، 44؛
محمودميرزا، ديوان بيگى، همانجاها و دختر او را نيز به همسري گرفت معصوم
عليشاه، همانجا. گفته‌اند كه لقب «نوّاب» نتيجة همين وصلت است همانجا.
بسمل دوستان و همنشينان بسياري از ميان شاعران و عالمان هم‌عصر خود داشت
كه از آن جمله بايد به نور عليشاه، پدر، عمو و جد معصوم عليشاه، قاآنى،
مشفق ميرمرادبيك، نيّري ميرزاطاهر، عشرت ميرزا عبدالرحيم و صحبت لاري اشاره
كرد معصوم عليشاه، همانجا؛ صحبت لاري، 04؛ رستگار، 5-1.
بسمل پسر به نامهاي ابوطالب، على صدرالعلماء و صدرا داشت كه آخرين آنها در
نوجوانى درگذشت فسايى، /39-40؛ فرصت، همانجا؛ رستگار، 1-4. معلم حبيب آبادي
او را صاحب دختري نيز دانسته است نك: يادنامه ...، 723. بسمل در شيراز
درگذشت و در بقعة امام‌زاده ميرسيد محمدبن موسى‌الكاظم‌ع به خاك سپرده شد
ديوان بيگى، /43؛ معصوم عليشاه، همانجا؛ رستگار، 4- 5.
آثار: از بسمل آثار بسياري به نظم و نثر در موضوعات گوناگون، باقى مانده
است، از جمله: بحراللئالى، شرح سى فصل خواجه نصيرالدين طوسى، ذخيرة النجاة
فى ميراث الاموات، تحفة السفر لنور البصر در معانى و بيان و بديع، نورالهداية
فى اثبات الرسالة، حاشيه بر مدارك در فقه، حاشيه بر تفسير قاضى بيضاوي،
حاشيه بر تفسير فارسى، اندرزنامه اندرز قابوس، حاشيه و تعليقات بر مدارك
شرايع، رساله در اثبات واجب، رساله‌هايى كوتاه در پاسخ به پرسشهاي
گوناگون، رساله در قبله، ديوان، سفينة النجاة و شرح اللمعة الدمشقية نك:
بسمل، 09؛ فرصت، هدايت، ديوان بيگى، معصوم عليشاه، همانجاها؛ رستگار، 5-6؛
منزوي، /543، / 418؛ مركزي، 0/927-929.
تذكرة دلگشا ديگر اثر اوست كه از جايگاه خاصى برخوردار است. موضوع اصلى اين
كتاب ذكر احوال و نمونة اشعار حدود 60 شاعر هم‌دورة بسمل، به همراه زندگى‌نامة
برخى پادشاهان و شاهزادگان قاجار كه در شاعري دست داشته‌اند، و نيز
تاريخچه‌اي از سرزمين فارس كه شامل برخى از رويدادها و وصف اماكن و بناهاي
معروف آنجاست. سبك نگارش كتاب از نمونه‌هاي بارز نثر مصنوع دورة قاجار است
و به تقليد از تاريخ وصاف نيمة اول سدة ق تأليف شده است و نويسنده از
صنايع ادبى بهره گرفته، و مكرر به آيات و احاديث و اشعار استشهاد كرده است
رستگار، 6، 7، 9.
اين كتاب در يك مقدمه، يك گلزار شامل گلبن، دو بوستان، يك خاتمه و يك
لاحقه فراهم آمده است نك: بسمل، 9: گلبن اول، دربارة اوضاع شيراز نك: ص 1
-6؛ گلبن دوم، دربارة برخى از آثار و بناهاي مشهور شيراز، مانند مدارس و مساجد
ص 7- 45، گلبن سوم، دربارة زندگانى حسينعلى ميرزا فرمانفرما ص 47-59، گلبن
چهارم، در احوال برخى از شاهزادگان قاجار ص 61-64، گلبن پنجم، دربارة برخى
ديگر از آثار و ابنية شيراز ص 65-67، و گلبن ششم، دربارة اخلاق و كرامات
فرمانفرماست ص 69-71.
بوستان اول اين كتاب مشتمل است بر احوال و اشعار فتحعلى‌شاه و 6 تن از
شاهزادگان قاجار كه به سرودن شعر مبادرت مى‌ورزيدند ص 73-12 و بوستان دوم
هم در ذكر احوال و اشعار حدود 60 شاعر معاصر بسمل است ص 13-07. خاتمة اين
تذكره در احوال و اشعار خود بسمل ص 07- 38 و لاحقة آن دربارة زلزلة سالهاي
339 و 340ق در شيراز است ص 38-54.
از تذكرة دلگشا، دست‌نويسهاي بسياري باقى است نك: گلچين، /33. اين كتاب در
371ش در شيراز به چاپ رسيد.
مآخذ: بسمل شيرازي، على‌اكبر، تذكرة دلگشا، به كوشش منصور رستگار فسايى،
شيراز، 371ش؛ داور، محمد مفيد، مرآت‌الفصاحة، به كوشش محمود طاووسى، شيراز،
371ش؛ ديوان بيگى، احمد، حديقةالشعراء، به كوشش عبدالحسين نوايى، تهران،
364ش؛ رستگار فسايى، منصور، مقدمه بر تذكرة دلگشا نك: هم، بسمل؛ صحبت لاري،
محمدباقر، ديوان، به كوشش حسين معرفت، شيراز، 354ش؛ فرصت، محمدنصير،
آثارالعجم، به كوشش على دهباشى، تهران، 363ش؛ فسايى، حسن، فارس‌نامة
ناصري، به كوشش منصور رستگار فسايى، تهران، 367ش؛ گلچين معانى، احمد،
تاريخ تذكره‌هاي فارسى، تهران، 348ش؛ محمودميرزا قاجار، سفينةالمحمود، به
كوشش عبدالرسول خيام‌پور، تبريز، 346ش؛ مركزي، خطى؛ معصوم عليشاه،
محمدمعصوم، طرائق‌الحقائق، به كوشش محمدجعفر محجوب، تهران، 345ش؛ مفتون
دنبلى، عبدالرزاق، نگارستان دارا، به كوشش عبدالرسول خيام‌پور، تبريز، 342ش؛
منزوي، خطى؛ هدايت، رضاقلى، مجمع‌الفصحاء، به كوشش مظاهر مصفا، تهران،
339ش؛ يادنامة معلم حبيب آبادي، اصفهان، 337ش.
على ميرانصاري
