مجيد مرادي پيروزي اسلام گرايان در انتخابات پارلماني مغرب، پاكستان، تركيه و بحرين ثابت كرد كه پديده اسلام گرايي سياسي برخلاف انتظار نظريهپردازان برجسته غربي، به «پايان تاريخ» خود نزديك نشده است. اين پيروزيها نشان داد كه اسلام گرايان ميتوانند با مشاركت در بازي دموكراتيك و به دست آوردن كرسيهاي پارلمان و رسيدن به قدرت و مشاركت در آن و يا رهبري اپوزيسيون، كارنامه سياسي موفقي داشته باشند. اين پيروزيها همچنين نشان داد كه امريكا با خلط ميان «افراطيها» و «ميانه روها»ي اسلامگرا دچار خطاي بزرگي شدهاند. در مقابل زيانهايي كه جريان خشونت طلب و افراطي طالباني متحمل شد، جريان اعتدالي توانست با برنامههايي بهرهمند از پشتيباني تودهها و برخوردار از تشكل و سازمان تشكيلاتي به مراكز قدرت دست يابند.چگونه اسلام گرايان چنين نتايج بزرگي را در انتخابات پارلماني كسب كنند؟ آيا طرحهاي جديدي مطرح است كه ميخواهد با مشاركت دادن اسلام گرايان در روندهاي دموكراتيك، در دراز مدت پديده خشونت در ميان برخي حركتهاي اسلامي را از بين ببرد؟بسياري از تحليل گران سياسي عرب و اروپايي پس از حادثه يازده سپتامبر بر اين باور شدند كه پديده اسلام سياسي در راه زوال قرار دارد.در ميان گرد و غبار آن حادثه و حوادث بعدي، بسياري به عمد و برخي بر اساس بدفهمي سازمانها و حركتهاي سياسي اسلام گراي معتدل و مخالف خشونت را با سازمانهاي اسلام گراي خشونت طلب و راديكال در جايگاهي برابر نشاندند.گويا ژيل كيپل پژوهشگر فرانسوي كه با كتاب «اخوان المسلمين»اش مشهور شد، نخستين كسي است كه «افول اسلام سياسي» را پيش گويي كرده است. پس از وي بسياري از پژوهشگران و روزنامه نگاران غربي ايده وي را پروردند. پژوهشگر و جامعه شناس فرانسوي، اوليويهروآ، كتابي با عنوان «شكست اسلام سياسي» منتشر كرد. وي در اين كتاب اسلام گرايي را فاقد قدرت ايجاد همبستگي و توازن و تحرك ميشمارد.محاصره اقتصادي و تبليغاتي جريانهاي اسلام گراي تندرو ـ و معتدل ـ پس از يازده سپتامبر برخي صاحب نظران را به اين گمان انداخته بود كه اين پديده كه در نيمه دهه هفتاد ميلادي در مصر پاگرفته (تشكيلات جهاد اسلامي در سال 1973 و جماعت تكفير و هجرت در سال 1974) و پس از پيروزي انقلاب اسلامي ايران، در دهه هشتاد قرن گذشته به اوج خود رسيده بود، با چنين اقداماتي رو به نابودي خواهد نهاد. گذشته از محاصره اقتصادي و تبليغاتي، ايالات متحده اقدام به گنجاندن اسم بسياري از حركتها و سازمانهاي اسلامي در ليست سازمانهاي تروريستي كرد و در اين كار تمايزي بين گروههاي تندرو و معتدل ننهاد. اقدام ايالات متحده در غالب موارد مورد تقليد اتحاديه اروپايي هم قرار گرفت. اين وضع بسياري از تحليل گران سياسي را واداشت تا منتظر ساعت پايان جماعتهاي اسلامي باشند. آنان گمان كردند كه هجوم بين المللي و امريكايي مانند صاعقهاي تر و خشك اسلام گرايان را يكجا خواهد سوزاند؛ اما روشن شد كه اين انتظارات، بيرون از مسير تاريخ و قوانين تاريخي و اجتماعي قرار داشته است.
پيروزيهاي چشمگير در جغرافيايي گسترده
حزب «عدالت و توسعه» در مغرب و تركيه، پيروزيهاي غير مترقبهاي را كسب كردند. حزب عدالت و توسعه در دو انتخابات پياپي، كرسيهاي انتخاباتياش را در مجلس تا سه برابر افزايش داد و به عنوان حزب سوم پارلمان مطرح شد. اين حزب پيشنهاد ائتلاف در دولت سيد ادريس جطو را رد كرد تا رهبري اپوزيسيون را در دست داشته باشد. سعد الدين عثماني رييس اين حزب، اعلام كرد كه به فعاليتهاي دموكراتيك خود در سايه ارزشهاي جامعه مغرب ادامه خواهند داد.اما حزب عدالت و توسعه در تركيه به پيروزي قاطعي دست يافت. اين حزب 363 كرسي از 550 كرسي پارلمان را به دست آورد تا بتواند به تنهايي و بدون ائتلاف با ديگر احزاب، تشكيل دولت دهد و افزون بر اين رهبران سياسي دوزيست و احزاب كهنه كاري را از صحنه حذف و رهبراني در سطح مسعود ايلماز و تانسو چيللر و رجايي كوتان را ـ پس از شكست احزابشان در كسب حداقل 10% آرا كه حداقل آرا براي ورود به مجلس است ـ به كنارهگيري از فعاليتهاي سياسي وادار كند.در مقابل اين پيروزي بزرگ، نتايجي كه حزب عدالت و توسعه كسب كرد، از حد تجارب اسلام گرايان پيشين ـ مانند نجم الدين اربكان رهبر حزب سابق رفاه اسلامي كه براي تشكيل دولت يك بار با چيللر و يك بار با ايلماز ائتلاف كرده بود ـ فراتر رفت. اين بار رجب طيب اردوغان بر اساس حكم قضايي از نامزدي پارلمان و در نتيجه از عهده داري منصب نخست وزيري ممنوع شده است. با اين حال وي در همه محافل داخلي و خارجي به عنوان رهبر حزب پيروز تركيه شناخته شده و تغييراتي كه به تصويب پارلمان تركيه و تأييد رييس جمهور تركيه رسيده است، راه را براي نخست وزيري وي بازكرد.
پاكستان و طالبان
پيروزي ناگهاني شوراي همكاري ـ كه شامل شش جماعت اسلامي است ـ در انتخابات پارلماني اخير، موجي از بحثها و تحليلها را برانگيخت. اين شورا 53 كرسي از 150 كرسي پارلمان را به دست آورد. مهمتر اين كه پيروزي اسلام گرايان به شكست حزب حاكم در كسب اكثريت مطلق ـ كه پرويز مشرف از دير زمان انتظار آن را ميكشيد ـ انجاميد. اسلام گرايان همچنين موفق شدند تا حمايت دو حزب مخالف ديگر، يعني حزب مردم به رهبري بي نظير بوتو و حزب مسلم ليگ به رهبري نواز شريف را ـ كه هر دو از دشمنان سرسخت پرويز مشرف هستند ـ به دست آورد و اگر كارها به شكل طبيعي پيش ميرفت، مولوي فضل الرحمان رهبري شوراي همكاري، بايد دولت را تشكيل ميداد. ائتلاف اسلام گرايان و دو حزب مخالف «مردم» و «مسلم ليگ»، بزرگترين خطري است كه قدرت مشرف را تهديد ميكند؛ زيرا در صورتي كه مقدمات قانوني بازگشت بينظير بوتو ـ كه از سال 98 در تبعيد به سر ميبرد ـ به عرصه سياسي فراهم آيد، اوضاع براي مشرف بغرنجتر خواهد شد.مطبوعات آمريكا از اسلام گراياني كه در انتخابات پارلماني پاكستان به پيروزي دست يافتند، با عنوان «جاده صافكنهاي طالبان» ياد كردهاند. دليل اين نامگذاري آن است كه اسلام گرايان پاكستاني، مخالف هم پيماني اين كشور با امريكا در جنگ با تروريسم هستند. در مغرب و تركيه و بحرين و حتي در انتخابات شهرداريهاي الجزاير، اسلام گرايان ميانه رو كه در سياست داخلي و خارجي، اعتدال را به عنوان استراتژي خود برگزيدهاند، به پيروزي رسيدند. رهبر حزب عدالت و توسعه، رجب طيب اردوغان به غرب اطمينان داد كه كشورش شاهد تحولات ريشهاي در سياست خارجي، مبتني برانگيزههاي ديني نخواهد بود.
تشكلهاي اسلامي الجزاير
در الجزاير تشكل احزاب اسلامي كه شامل حزب الاصلاح، حركه مجتمع مسلم و النهضه ميشود، موقعيت خود را به عنوان قدرت دوم يا سوم در انتخابات شهرداريها حفظ كرد. اين بار نيز همچنان انتخابات پارلماني حزب الاصلاح به رهبري عبدالله جاب الله از دو حزب ديگر پيش افتاد. اين حزب در جهت مخالفت با اوضاع موجود حركت ميكند و همين گويا عامل سبب پيش افتادنش بود؛ زيرا حركت مجتمع مسلم و حركت النهضه كه در تثبيت اوضاع موجود ميكوشند، آراي كمتري كسب كردند. در سايه انسداد سياسي و بحران اجتماعي و فرهنگي و اقتصادي و تجربه موفق مغرب، براي رونق يافتن دوباره جريانهاي اسلامگرا و منزوي شدن جريان خشونت گراي كور و بازگشت اعتبار به جبهه نجات اسلامي در سيماي جديدش، بازنگري در مواضع و ارزيابي مجدد آن ضروري به نظر ميرسد. عصام عريان يكي از نمايندگان سابق اخوان المسلمين در مجلس خلق، معتقد است بزرگترين درس الجزاير اين بود كه مشاركت در حكومت، بدون داشتن برنامه و استراتژي مشخص، براي احزاب اسلامي زيانبار است.
اسلامگرايان در بحرين
اسلامگرايان سنتي بحرين در غياب اسلامگرايان شيعي كه انتخابات را تحريم كردند، به پيروزي مهمي دست يافتند، اسلامگرايان 19 كرسي از 40 كرسي پارلمان را به دست آوردند. اگر اسلامگرايان شيعي ـ كه شامل جمعيهالوفاق الوطني الاسلامي، جمعيه العمل الاسلامي، جمعيه التجمع الديمقراطي و جمعيه العمل الديمقراطي ميشوند ـ انتخابات را تحريم نكرده بودند، قطعاً يكي از نمايندگان اسلامگرا به منصب رياست مجلس دست مييافت.
هدف راهبردي و هدف تاكتيكي
پيروزي جريانهاي اسلامي در انتخابات پارلماني، از پاكستان و بحرين و تركيه گرفته تا الجزاير و مغرب، درسها و تجربههاي مهمي براي فعالان اسلامي به همراه دارد:1. پيروزي دو حزب «عدالت و توسعه» در مغرب و تركيه، رهاورد فعاليت پيگير و مداوم و آرام و مبتني بر راهبردي دراز مدت است كه دقيقاً فوائد مشاركت در انتخابات و بر دوش كشيدن بار سنگين مسئوليت و تمرين در ميدان عمل و عبرتگيري از خطاهاي ديگران و كاستن از ميزان ترس ديگران از خود و بهرهگيري از درگيريها و چالشهاي منطقه و بينالمللي ـ مانند چالش غرب با جريان افراطي طالبان و بن لادن ـ را مشخص ميكند. اخوان المسلمين مصر، پيش از شركت در انتخابات پارلماني 1987م، دورهاي طولاني از نفوذ در ادارات دولتي را طي كرده بود و در اين سال نيز تنها در برخي حوزههاي انتخاباتي نامزد معرفي ميكرد.آنچه در تجربه موفق حزب عدالت و توسعه تركيه، جالب توجه بود اين است كه اين حزب همكاري با رقيب خود يعني حزب جمهوري خواه خلق را پذيرفته و در اين راه تلاش هم كرده است. هرچند اين حزب لائيك و مرتبط با افكار آتاتورك است و طبعاً مخالف روش اسلامياي است كه حزب عدالت و توسعه از آن پيروي ميكند، اما هوش و ذكاوت سياسي اسلامگرايان آنان را واداشت تابا نيروهاي ديگر در عرصه سياسي، تعاملاتي برقرار كنند. گذشته از اين، پيروزي حزب عدالت و توسعه در پرهيز از تحريك ارتش تركيه كه داراي خط و نشان لائيك است، قابل توجه است. ژنرال حلمي اوزكوك رئيس ستاد ارتش تركيه تصريح كرد كه اراده ملت را كه سبب پيروزي حزب ميانهرو عدالت و توسعه شده است، محترم خواهد داشت. رجب طيب اردوغان تجربه دورهاي پربرخورد بين اسلامگرايان با ارتش را در سال 1997 م دستمايه سياستي هوشمندانه قرار داد كه به پيروزي حزبش منجر شد. وي در سال 97 به سبب قرائت يك بيت شعر در ميان مردم منطقه ديار بكر، چهار ماه را در زندان سياسي گذراند. آن بيت شعر چنين بود: منارهها، سرنيزههاي ما و گنبدها كلاه خود ما و مساجد لشگرگاههاي ما است». با آن كه اين بيت شعر در كتابهاي درسي تركيه به كار رفته است، اما وضعيت تيرهاي كه بين اسلامگرايان و ارتش در آن زمان وجود داشت، سبب شد تا وي طعم زندان را براي مدت چهار ماه بچشد. اردوغان از تجربه زندان استفاده كرد و روشي جديد را در پيش گرفت. وي از حزب فضيلت به رهبري نجمالدين اربكان جدا شد و برنامه اصلاحات ريشهاياش را كه به پيدايش حزب عدالت و توسعه انجاميد، اعلام كرد. درست 15 ماه پس از تأسيس حزب تازهاش، اكثريت مطلق صندليهاي پارلماني را درو كرد. در پاكستان نيز اسلامگرايان در كسب اعتماد قبايل و دو حزب مسلم ليگ و مردم موفق شدند و توانستند ائتلافي قوي در برابر قدرت ژنرال مشرف پديد آورند. 2. يكپارچگي نيروها و حركتهاي اسلامي در ضمن برنامهكاري مشترك و ارائه ليستهاي مشترك انتخاباتي به سبك پاكستان، راهي واقعبينانه براي پيروزي اسلامگرايان است. در انتخابات پارلماني مصر در سال 1987 بيانيههاي جداگانهاي از سوي تشكيلات جهاد اسلامي و جماعت اسلامي صادر شد كه مشاركت جماعت اخوانالمسلمين را در انتخابات پارلماني به شدت محكوم ميكرد. در اين بيانيهها پارلمان، «مجلس كفر» خوانده شده بود. طبعاً درگيري جريانهاي اسلامي با يكديگر، به تضعيف نيروهايشان منجر ميشود. در انتخابات سال 2000م در مصر اسلامگرايان ميانهرو(اخوان) هفدهكرسي پارلمان را به دست آوردند و اكنون اپوزيسيون حقيقي را آنان تشكيل ميدهند، هر چند با عنوان حزبيشان به رسميت شناخته نشدهاند، با اين حال استقلال خود را حفظ كردهاند. در مغرب هم جماعتهاي اسلامي، همگي پشت سر حزب عدالت و توسعه ايستادند؛ به ويژه جمعيت العدل و الاحسان ـ به رهبري عبدالسلام ياسين ـ كه از هيچ پشتيبانياي دريغ نكرد. در بحرين هم كه پس از 29 سال، نخستين انتخابات پارلماني را تجربه كرد، تحريم آن از سوي اسلامگرايان شيعه، سبب كاهش وزن اسلامگرايان در مجلس شد. شيوه تحريم انتخابات، شيوهاي ناكارآمد است و زيان آن فقط به احزابي ميرسد كه از اين فرصت صرفنظر ميكنند. اخوانالمسلمين در سال 1990 م انتخابات را تحريم ولي در سال 2000 م در انتخابات شركت كرد و 17 كرسي را به دست آورد و نمايندگانش برنامههاي اين حزب را در مجلس مطرح ميكنند. در پاكستان، نخستين اقدام اسلامگرايان در پارلمان اين بود كه طرحي را تصويب كردند كه براساس آن اداي سوگند بايد براساس متن مذكور در قانون اساسي پاكستان باشد؛ نه قانون اضطراري پرويز مشرف. خلاصه سخن اين كه تجربه موفق جريانهاي اسلامي در كشورهاي ياد شده، نشان ميدهد، كه اولاً پيشگويي شتابزده برخي صاحبنظران و تحليلگران سياسي غربي و غير غربي كه زوال اسلام سياسي را انتظار ميكشيدند، خام و به دور از واقعبيني و بلكه نوعي خيالپردازي است. قدرت عنصر دين در جوامع اسلامي فراتر از حدي است كه تحليلگران غربي و شرقشناسان اروپايي تصور كردهاند. اين عنصر در اين جوامع هدايتگر و محرك جنبشهاي بزرگ سياسي و اجتماعي بوده و گويا خواهد بود و ثانياً جريانهاي اسلامگرا قدرت بازتوليد و بازيافت دروني را دارند و ميتوانند دادههاي منطقهاي و جهاني را در تصميمسازي خود دخالت دهند و از خطاهاي گذشته پند بگيرند و براي دستيابي به اهداف بزرگ از گامهاي كوچك آغاز كنند.
لطفا منتظر باشید ...
