شهيد مطهري و متدلوژي تفكر ديني - شهید مطهری و متدلوژی تفکر دینی نسخه متنی

شهيد مطهري و متدلوژي تفكر ديني

عليرضا فرجي

شهيد مطهري در 13 بهمن سال 1299 ش در فريمان متولد شد. وي در سال 1311 به حوزه‏ي علميه مشهد و در سال 1315 به حوزه‏ي عمليه قم وارد شد. از سال 1319 در دروس امام خميني(ره)، مرحوم آيت الله بروجردي، ميرزاي علي آقا شيرازي و علامه طباطبايي شركت كرد. ايشان از سال 1334 تدريس، در دانشگاه تهران را آغاز و در سال 1346 حسينيه‏ي ارشاد را بنيانگذاري كرد و در سال 1351 نيز از فعاليت در اين حسينيه كناره‏گيري كرد. مرحوم مطهري در سال 1354 از سخنراني و منبر منع شد. وي در سال 1356 جامعه‏ي روحانيت مبارزه تهران را پايه‏گذاري كرده و پس از عهده‏دار شدن مسئوليت تشكيل شوراي انقلاب اسلامي از طرف حضرت امام(ره) سرانجام در 12 ارديبهشت سال 1358 به شهادت رسيدند.

به منظور بررسي آثار و انديشه‏هاي استاد شهيد مرتضي مطهري(ره) دومين كنگره‏ي دانشجويي مصلح بيدار در روزهاي نهم و دهم ارديبهشت‏ماه در دانشكده‏ي ادبيات دانشگاه تهران برگزار شد.

در اين همايش حجت‏الاسلام دكتر خاموشي، رييس سازمان تبليغات اسلامي با تشريح ويژگي‏هاي احياگر تفكر ديني، گفت: آيا هر روشنفكر يا هر كسي كه چند صباحي در حوزه‏ي دين فعاليت كرده باشد، مي‏تواند ادعاي روشنفكري ديني بكند؟

وي تأكيد كرد: دين نياز به احيا ندارد؛ بلكه اين انسان‏ها هستند كه بايد خود را با حيات دين تطبيق دهند؛ چرا كه آنان بدون بهره‏گيري از وحي، توانايي تشخيص مفسده و مصلحت را ندارند.

دكتر خاموشي با اشاره به اين كه با عقل محدود نمي‏توان به طور كامل ادعاي دين‏شناسي كرد، افزود: از آن جايي‏كه انسان محدوديت ابزاري دارد، نيازمند هدايت بيروني است و همان‏گونه كه پيامبران متربي خداوند بوده‏اند، امّت نيز بايد متربي پيامبران باشند؛ زيرا كه تربيت ديني نياز به تربيت اخلاقي دارد.

رييس سازمان تبليغات اسلامي اضافه كرد: دين امور ثابت و لايتغيري؛ مانند توحيد، عدل، نبوت و معاد دارد كه غير قابل تغييراند؛ اما نگرش انسان‏ها امري تغييرپذير است.

آقاي خاموشي در بخش ديگري از سخنان خود با تأكيد بر ضرورت مقابله با تحريفات در دين اظهار داشت: تحريف دين؛ يعني ورود بدعت‏ها به دين و يك متفكر ديني خود را ملزم به مقابله‏ي منطقي با اين تحريفات مي‏داند.

وي سپس به تشريح ساير ويژگي‏هاي احياگران تفكر ديني پرداخت و گفت: احياگران ديني، اصول دين را خردپسندانه و عقلايي ارايه مي‏كنند؛ همان‏گونه كه در ابواب فقهي و اخلاقي دين توجيهات خردپسندانه‏ي بسياري وجود دارد.

حجت‏الاسلام دكتر خاموشي، تفكر شهيد مطهري را متدلوژي تفكر ديني دانست و تأكيد كرد: كسي كه از مباني معرفتي دين دور شده است، قدرت فهم دين را ندارد. وي داشتن تقوا و تزكيه را از شرايط ابتدايي يك احياگر تفكر ديني عنوان كرد و خاطر نشان ساخت: عجب و كبر، دوست داشتن راه تاريك، اكراه و انكار از موانع معرفت ديني هستند.

آقاي خاموشي با اشاره به اين كه فهم دين جز با شناخت دقيق مقدمات ديني امكان‏پذير نيست، افزود: شهيد مطهري در ابتدا بيست سال مطالعه كرد و قلم زد؛ اما چيزي از آن را منتشر نكرد.

رييس سازمان تبليغات اسلامي همچنين جامعيت فكري، شناخت اولويت‏ها، درك صحيح نيازهاي واقعي و تمييز آن‏ها از نيازهاي كاذب، داشتن عمق ديني قابل تبديل به هندسه‏ي معرفتي، و نيز فهم رابطه‏ي علم و دين، دين و توسعه، شناخت زبان نسل جوان، و روش‏هاي برخورد با تحجّر و تجددگرايي مطلق را از ديگر ويژگي‏هاي احياگران تفكر ديني برشمرد.

دكتر علي مطهري، فرزند شهيد مطهري و استاد دانشگاه تهران نيز ديگر سخنران دومين كنگره‏ي دانشجويي مصلح بيدار بود كه طي سخناني اظهار داشت: نگارش كتاب‏هاي اصول فلسفه و روش رئاليسم و حجاب از آن جهت كه در مسير سياسي كشور تأثير داشت و در راستاي خنثي كردن تبليغات حزب توده بود، به عنوان اصلاح اجتماعي مطرح است.

وي افزود: استاد مطهري در دهه‏ي 1340 به عنوان يك روحاني متجدد، امروزي و مصلح معرفي شده بود كه با خرافات مبارزه مي‏كرد و به همين دليل نيز در ميان اقشار تحصيل‏كرده شناخته شده و محبوب بود.

دكتر مطهري سپس با اشاره به اين كه شهيد مطهري براي اولين بار در كتاب حجاب خود، پوشش اسلامي را منحصر به چادر ندانست، يادآور شد: مرحوم مطهري در اين كتاب كه برخي فقها با آن موافق نبودند، به بيان علل و فلسفه‏ي حجاب پرداخت؛ امري كه به اعتقاد برخي فقها بايد متعبدانه پذيرفته مي‏شد؛ اما شهيد مطهري معتقد بود كه بيان فلسفه‏ي احكام با عمل متعبدانه منافاتي ندارد، هر چند كه نمي‏توان به همه‏ي علل احكام دست يافت.

فرزند شهيد مطهري اضافه كرد: پدرش به كتمان برخي مسايل به دليل امكان سوء استفاده از آن‏ها اعتقادي نداشت؛ بلكه بر تبيين درست آن‏ها نيز تأكيد مي‏كرد كه از جمله‏ي آن‏ها مي‏توان به مسأله‏ي تحريف عاشورا اشاره كرد كه شهيد مطهري معتقد بود نبايد براي گرياندن، از خودمان روضه درست كنيم؛ بلكه بايد واقعيت عاشورا را همان‏گونه كه هست، تشريح كنيم. و در اين زمينه جعل نيز ضرورتي ندارد.

وي تصريح كرد: شهيد مطهري اين مسأله را كه با عزاداري در روز عاشورا گناهان حق‏الناس و حق‏اللّه‏ بخشيده مي‏شود، توهم مي‏دانست و معتقد بود، گناهان فقط با توبه‏ي حقيقي بخشيده مي‏شود.

دكتر مطهري تأكيد كرد: آن شهيد حتي بر اين اعتقاد بود كه اگر حضرت زهرا(س) به بهشت مي‏رود، به دليل اعمال خودش است، نه به صرف اين كه آن حضرت دختر پيامبر اكرم(ص) است.

استاد دانشگاه تهران در بخش ديگري از سخنان خود اظهار داشت: مرحوم مطهري كه در سال 1357 با مجاهدين خلق (منافقين) و برخي روشنفكران به مقابله برمي‏خيزد، به عنوان فردي سنت‏گرا معرفي مي‏شود. وي يادآور شد: سيدجمال‏الدين اسدآبادي جامعه‏ي ايده‏آل خودش را در زمينه‏هاي حكومتي، حقوقي و اقتصادي معرفي نكرد؛ اما شهيد مطهري آرمان‏هاي خود را در اين زمينه عرضه كرد.

فرزند شهيد مطهري در پايان به واقع‏نگري پدرش اشاره كرد و گفت: شهيد مطهري معتقد بود اگر به عدالت اجتماعي اهميت لازم را ندهيم، انقلاب اسلامي با شكست مواجه خواهد شد و جاي آن را انقلاب ديگري خواهد گرفت و اين نشان از واقع‏بيني مرحوم مطهري داشت.

برپايه‏ي اين گزارش دكتر حداد عادل، نماينده‏ي مجلس شوراي اسلامي و استاد دانشگاه تهران يكي ديگر از سخنرانان دومين همايش دانشجويي مصلح بيدار بود كه در سخنان خود با اشاره به اين كه شهيد مطهري يك مسلمان متعبد، عالم، نويسنده‏ي متفكر، مصلح اجتماعي و انقلابي مبارز بود، اظهار داشت: شهيد مطهري بخشي از تلاش فكري خود را در مقابله با ماركسيسم صرف كرد؛ چرا كه اين گروه چالش‏هاي جدي در كشور مطرح كرده بودند و استاد مطهري نيز از نظرگاه انساني و اجتماعي به نقد ماركسيسم پرداخت.

وي خاطر نشان كرد: مطهري نگاهي عقلاني به دين داشت و دين را در ترازوي خرد مي‏سنجيد كه در حال حاضر نيز براي پاسخ‏گويي به شبهات مطرح در جامعه، به چنين نگاهي سخت نيازمنديم.

به اعتقاد دكتر حداد عادل، اجتهاد نيازمند نگاه عقلاني به دين است و استاد مطهري كه به اصول ثابت ديني اعتقاد داشت، با نگاه عقلي، ساز و كارهاي فقهي و بايدها و نبايدهاي ديني را پويايي بخشيد.

استاد دانشگاه تهران در بخش پاياني سخنان خود تأكيد كرد: مطهري در نزاع بين اشاعره و معتزله، از آن جا كه حسن و قبح را امري عقلي مي‏دانست، طرف معتزله بود؛ چرا كه در مقابل كساني كه مي‏گفتند چون خدا گفته است بد است پس بد است؛ اعتقاد داشت چون بد است، خداوند مي‏گويد بد است.

دكتر رحيم‏پور ازغدي نيز طي سخناني در اين همايش ضمن اشاره به مقام شهيد مطهري گفت: استاد مطهري داراي روحيه‏ي استشهادي در حوزه‏ي تفكر و نظر بود؛ چرا كه با تحجّر و بدعت مقابله مي‏كرد، اگرچه مي‏دانست كه در اين راه نيز شهيد مي‏شود.

وي افزود: گلوله‏ها از طرف كساني به سوي مطهري شليك شد كه مدعي نوانديشي و قرائتي نو از دين بوده و با پاسخگويي عقلاني نيز مخالفت مي‏كردند. وي در ادامه‏ي بحث خود به شبهاتي در خصوص نبوت كه امروزه در سطح جامعه مطرح مي‏شود، پاسخ داد.

دكتر ازغدي تأكيد كرد: تلاشي كه براي تخريب مفهوم نبوت تحت عنوان نوانديشي ديني صورت مي‏گيرد، تلاشي متمركز است كه حمايت الهيات پروتستان با رويكرد ليبراليستي ـ سرمايه‏داري را در پشت سر خود دارد.

وي با اشاره به اين كه اگر كساني بتوانند مفهوم پيامبري را به گونه‏اي تغيير دهند كه قول و فعل آن حضرت حجيت نداشته باشد، ديني به دست مي‏آيد كه قابل تغيير است، افزود: به جاي انكار صريح پيامبران، مفاهيم و مصاديق آنان را تخريب مي‏كنند و دكتريني نامفهوم از پيامبران ارايه مي‏كنند كه نتوان براي حجيت عقلي به آن استناد كرد و يا اين كه اين قدر شفاف و سيّال باشد كه هر كسي خود را مدعي بداند.

دكتر ازغدي اضافه كرد: برخي از مدعيان نظريه‏پردازي ديني معتقدند كه پيامبران نبايد در حوزه‏هاي معرفتي و زندگي اخلاقي بشر دخالت كنند؛ همان‏گونه كه اگر پيامبر اكرم(ص) جنگ نمي‏كرد و وارد بسياي از مسايل سياسي و اجتماعي نمي‏شد، خيلي بهتر بود.

وي تصريح كرد: اگر قول و فعل پيامبر حجيت نداشته باشد، از يك سو هر نسبتي را مي‏توان به دين داد و از سوي ديگر هيچ نسبت قطعي را نيز نمي‏توان به دين داد و در نتيجه روشي ديني وجود ندارد؛ چرا كه در اين صورت مفهوم وحي، دين، حكمت و بهشت پيامبران نيز تغيير مي‏كند.

وي سپس با اشاره به اين كه عده‏اي در صدد دست‏كاري يا انكار حجيت فراتاريخي دين يا خاتميت اسلام هستند، يادآور شد: مطهري از دژبانان عقيدتي فرهنگ انبيا بود كه براي دفاع از خاتميت به دست نوانديشان فرقان كشته شد.

دكتر ازغدي افزود: در آيات و روايات مختلف، براي بعثت انبيا دلايل متعددي مطرح شده است كه ممكن است برخي به دليل عدم جامع‏نگري، اين آرا را متشتت ببينند.

وي گشودن باب معرفت اللّه‏، تربيت و تزكيه، اقامه‏ي قسط و عدالت اجتماعي، تنظيم حكيمانه‏ي زندگي بشر و اصلاح روابط اجتماعي، آموختن حق و حقوق بشر و نيز تكاليف، مسؤوليت‏ها و اعاده‏ي حيثيت عقل را از دلايل بعثت پيامبران عنوان و تصريح كرد كه در مجموع هدف از بعثت پيامبران رشد و تكامل انسان در ابعاد گوناگون بوده است.

وي تأكيد كرد: براي گسترش و اعمال دين نيازمند آزادي هستيم؛ چرا كه تكامل انسان امري اختياري است كه بدون آزادي غيرممكن خواهد بود.

دكتر ازغدي در قسمت ديگري از سخنان خود اظهار داشت: هدف سكولاريسم اين است كه انسان و اسلام را مثله كند به طوري كه نتوان اسلام را استدلال عقلاني كرد. آنان مي‏خواهند معنويت و معرفت را در حوزه‏هاي نظري و عملي از يكديگر جدا كنند.

وي آنگاه با اشاره به اين كه كتب حضرت موسي و حضرت عيسي از آن جهت كه به دست پيروان اين اديان نگاشته شده است، نقائص بسياري دارد، افزود: تفكيك اين دو دين در حوزه‏ي تئوريك و عمل به نفع اين اديان است؛ امّا اين مسأله در اسلام به دليل محفوظ و جامع بودن قرآن امكان ندارد. وي هم‏چنين يكي از دلايل سياسي بودن انبيا را اجراي برنامه‏هايي با هدف تحقق عدالت اجتماعي و طرح مباحثي چون حق و تكليف دانست.

دكتر ازغدي با بيان اين كه بسياري از شبهاتي كه در حال حاضر در سطح جامعه مطرح مي‏شود، در قرآن به آن اشاره شده است، خاطر نشان كرد: در آيه‏ي 55 سوره‏ي بقره، قوم بني‏اسراييل به حضرت موسي مي‏گويد: تا خدا را تجربه‏ي حسي نكنيم، نمي‏پذيريم كه البته امروزه اين مسأله را ماترياليست‏ها به نوع ديگري مطرح مي‏كنند.

وي اضافه كرد: در حال حاضر نسبي‏گرايي، شكاكيت و سوفسطايي كه در تاريخ زمينه‏هاي مالي و سياسي داشته‏اند، در جهان رواج يافته است.

وي هم‏چنين ادبي يا اساطيري ناميدن زبان دين، تعبير مفاهيم انبيايي به مفاهيمي كه قابليت عقلاني ندارند و نيز تعبير بهشت و دوزخ به دروغ‏هاي مفيد براي بشر را از ديگر شبهاتي دانست كه در سطح جوامع مطرح مي‏شود.

دكتر ازغدي با اشاره به اين كه وقتي پيامبران جوانان را هدايت مي‏كردند، آنان را ساحر مي‏ناميدند، افزود: امروز به پيامبران نسبت كاريزمايي مي‏دهند، به اين معنا كه داراي چهره و زباني نافذ بوده‏اند.

وي يادآور شد: در گذشته پيامبر را كاهن مي‏دانستند؛ اما امروزه مي‏گويند پيامبران يك تجربه‏ي روحي ـ روان‏شناختي شخصي يا سير كاهنانه در عوالم مبهم داشته‏اند. وي اضافه كرد: در گذشته به پيامبران نسبت جنون مي‏دادند؛ امّا امروزه به دليل اين كه پيامبران شالوده‏شكن بوده‏اند، آن‏ها را افرادي خطاب مي‏كنند كه براساس عقلانيت ابزاري سرمايه‏داري دنيا عمل نمي‏كنند.

دكتر ازغدي گفت: در زمان ظهور پيامبران به آنان نسبت كذاب مي‏دادند، امّا اكنون مي‏گويند؛ دروغ‏هايي كه پيامبران مطرح مي‏كردند، از سر نيت خير آنان بوده است و حتي به دليل خيرخواهي از آنان تجليل هم مي‏كنند!!

دكتر ازغدي در بخش ديگري از اظهارات خود با بيان اين كه بايد صريح‏ترين شبهات در خصوص نبوّت در حوزه‏هاي علميه مطرح و به آن‏ها پاسخ گفته شود، تأكيد كرد: در حال حاضر نيز برخي مي‏گويند كه قرآن مجازا كلام‏اللّه‏ است و گرنه در اصل تعابير، كلمات و سخنان خود پيامبر است كه در غار حرا طي تجربه‏ي باطني و ديني كسب كرده و سپس آن تجارب را براساس فرهنگ اعراب مانند اعتقاد به جن مفهوم‏سازي كرده است.

وي با اشاره به طرح مسايلي به نام عرفان گفت: اين عرفان، عرفان اسلامي و حيرت‏اللّه‏ نيست؛ چرا كه اين حيرت قبل از علم است؛ در حالي كه حيرت اسلامي، بعد از علم و آگاهي يافتن در برابر شكوه و عظمت الهي است.

وي استناد كاريزما به پيامبران را داراي پيش‏فرض‏هايي دانست و اظهار داشت كه در غرب اين مفهوم در برابر مفاهيم عقلاني قرار گرفته و مشروعيت خود را در عرض مشروعيت عقلاني به دست مي‏آورد.

دكتر ازغدي خاطر نشان كرد: برخي روشنفكران، نبوّت را امري تجربه‏اي مي‏دانند كه به ديگر افراد نيز قابل تعميم است.

وي خاتميت حضرت محمد(ص) را به معناي بسته شدن راه رشد معنوي بشر ندانست و افزود: هدف از خاتميت اين بود كه خداوند هر آنچه را كه لازم بود، با عقل بشر در ميان گذاشته تا مبنايي محكم براي رشد عقلي انسان نيز باشد. وي هم‏چنين تصريح كرد: خاتميت به معناي ختم دوره‏ي دين‏داري نيست كه نياز بشر به دين پايان يافته باشد؛ چرا كه به تعبير شهيد مطهري سه عنصر بشر و رشد او، زمان و خصوصيات پيامبر اكرم(ص) از ويژگي‏هاي دوره‏ي خاتميت است.

دكتر ازغدي در پايان تأكيد كرد: در زمان پيامبر اكرم(ص) بشر به حدّي از بلوغ اجتماعي رسيده بود كه مي‏توانست از ميراث پيامبران نگهداري كند.

سوتيترها

حجت‏الاسلام دكتر خاموشي:

دين نياز به احيا ندارد؛ بلكه اين انسان‏ها هستند كه بايد خود را با حيات دين تطبيق دهند.

داشتن عمق ديني قابل تبديل به هندسه‏ي معرفت، از ويژگي‏هاي احياگران تفكر ديني است.

دكتر علي مطهري:

شهيد مطهري معتقد بود، بيان فلسفه‏ي احكام با عمل متعبّدانه منافاتي ندارد.

دكتر حداد عادل:

مطهري نگاه عقلاني به دين داشت كه در حال حاضر به چنين نگاهي نيازمنديم.

دكتر رحيم‏پور ازغدي:

بايد صريح‏ترين شبهات در خصوص نبوّت در حوزه‏هاي علميه مطرح و به آن‏ها پاسخ گفته شود.

براي گسترش و اعمال دين، نيازمند آزادي هستيم؛ چرا كه بدون آن تكامل انسان غيرممكن خواهد بود.