مطالعات‏اسلامي‏دردانشگاه«ليدن» - مطالعات اسلامی در دانشگاه «لیدن» نسخه متنی

مطالعات‏اسلامي‏دردانشگاه«ليدن»

محمدرضاظفري

نوشتاري كه پيش روي شماست، نگاهي اجمالي به تلاشي است

كه از مدتها پيش با تأسيس دانشگاه ليدن در هلند، در خصوص اسلام‏شناسي و خاورشناسي انجام شده و هم اكنون نيز در حال انجام مي‏باشد. در تهيه و تنظيم اين مقاله، تلاش فراوان صورت گرفت تا از منابع موجود در داخل كشور استفاده شود، ولي بايد اذعان نمود كه هنوز در منابع موجود، به كم و كيف موضوع چندان توجهي نشده است، تا چه رسد به اين‏كه در اين زمينه‏كاري انجام گرفته باشد.

از اين رو، نگارنده طي سفري كه دو سال گذشته به هلند داشت، مقالاتي از موسسه‏ي مطالعات اسلامي در جهان نو بدست آورد، و ضمن نصب و راه‏اندازي شبكه‏ي اينترنت در سازمان، از طريق ارسال «E.mail»، اين توفيق دست داد كه عين مجله‏ي مطالعات اسلامي، از دانشگاه ليدن درخواست شود و دانشگاه مذكور، بدون فوت وقت آنچه كه خواسته شد، براي اين جانب ارسال داشت. بر اين اساس، آنچه در اين مقاله آمده است، عمدتاً بر منابع بدست آمده از خود دانشگاه ليدن استوار است.

اين مقاله در سه قسمت ذيل فراهم آمده است:

1- ليدن؛ پيشينه و مراكز مطالعات اسلامي دانشگاه ليدن؛

2- طرح رشته‏ي درسي مطالعات اسلامي؛

3- موسسه‏ي بين المللي مطالعات اسلامي در جهان نو.

اميد آن مي‏رود كه اين تحقيق، براي كارشناسان، نمايندگان محترم فرهنگي جمهوري اسلامي ايران در خارج از كشور و نيز همه‏ي خوانندگان مفيد فايده افتد و به آنان در خصوص فعاليت اسلام‏شناسي و خاورشناسي كه هدف اصلي مطالعات اسلامي در دانشگاه ليدن است، اطلاعات سودمندي ارايه دهد.

1. ليدن الف: پيشينه ليدن شهري است نسبتاً كوچك كه در 15 كيلومتري شهر لاهه، مركز سياسي كشور هلند قرار دارد. اين شهر داراي پيشينه‏ي مطالعاتي ويژه‏اي است كه در كنار ديگر مراكز علمي هلند و اروپاي غربي، جايگاه ممتازي دارد. دانشگاه ليدن در سال (1575م) تاسيس، و از آن زمان تا حال، دلبستگي شديدي به زبان و فرهنگ غيرغربي از خود نشان داده است. به عنوان نمونه مي‏توان به ايجاد كرسيِ زبان عربي كه مربوط به سال (1599م) مي‏باشد اشاره كرد. دانشگاه ليدن توانسته است در محافل علمي بين‏المللي شهرت جهاني پيدا كرده و در ارايه و معرفي ميراث اسلامي به محافل غربي نقش پيشروي را ايفا نمايد. عالمان برجسته‏اي هم چون ارپنيوس (Erpenius)، دزي(Dozy)، دو خويه (Degoeje)، ونسينك (Wensinck) نسخ خطي عربي1، تركي و فارسي را جمع‏آوري نموده و به ويرايش آنها پرداختند. از اين رو رساله‏هاي بي‏شماري ـ در موضوعات مختلف كلامي، فقهي، تاريخ و ادبيات اسلاميِ مشهور و با ارزشي ـ را براي كتابخانه‏ي دانشگاه ليدن فراهم آوردند. اين سنت خاورشناسي در آغاز قرن بيستم به نقطه اوج خود رسيده و در عين حال، قلمرو فعاليت‏هاي علمي آن نيز توسعه يافت.

امروزه مطالعات اسلامي و جوامع مسلمان منحصر به گذشته نبوده و بسياري از اسلام‏شناسان، مردم‏شناسان، دانشمندان علوم اجتماعي و حقوقدانان، توجه خويش را به سوي اسلام معاصر معطوف داشته‏اند. پاره‏اي از آثار اين عالمان، گاهي با بحث و مشاجره همراه بوده و بين اينها و دانشگاه‏هاي موجود در جهان اسلام، نوعي تعامل افكار و اطلاعات ايجاد شده است. يكي از موثرترين چهره‏هاي علمي اين دانشگاه آقاي اسنوك هور خرونيه (C.Snouck Hurgronje) مي‏باشد كه علوم اسلامي را از سال (1907 تا 1921م) تدريس نموده است. بي‏دليل نيست كه بزرگ‏ترين تحقيقات علمي بين‏المللي؛ يعني دائرة‏المعارف اسلامي (Encyclopedia of Islam) در همين شهر شكل گرفت و هنوز نيز در دانشگاه ليدن به فعاليت خود ادامه مي‏دهد.

ب:مراكزمطالعات‏اسلامي‏ليدن هم اكنون دانشگاه ليدن، فعاليت‏هاي علمي بسياري را در زمينه‏ي مطالعات اسلامي ارايه مي‏دهد. اين سنت طولاني نه تنها حفظ گشته، بلكه با رويكردهاي جديد، روح تازه‏اي در كالبد آن دميده شده است. در حال حاضر، مطالعات و تحقيقات مختلفي راجع به جهان اسلام و تعامل آن با غرب، در گسترده‏ترين جنبه‏ي خود در اين دانشگاه انجام مي‏گيرد. مهم‏ترين بخش‏هاي مطالعات اسلامي و فرهنگ مسلمانان در ليدن عبارت‏اند از:

ـ بخش زبان‏ها و فرهنگ‏هاي اسلامي خاورميانه؛ ـ بخش تاريخ اديان و مطالعات ديني تطبيقي؛ ـ بخش زبان‏ها و فرهنگ‏هاي آسياي جنوب شرقي و اقيانوسيه؛ ـ بخش زبان‏ها و فرهنگ‏هاي جنوب و مركز آسيا؛ مؤسسات ملي و بين‏المللي تخصصي نيز در اين شهر واقع‏اند. اين مؤسسات نيز انواع مختلفي از تسهيلات را در باب مطالعات اسلامي و جوامع اسلامي ارايه مي‏دهند كه عبارت‏اند از:

ـ موسسه‏ي سلطنتي زبان‏شناسي و مردم‏شناسي؛ ـ موسسه‏ي خاور نزديك؛ ـ موسسه‏ي مطالعات حقوقي و اداري جوامع غيرغربي فان ولن هون (Van Volenhoven)؛ ـ موسسه‏ي بين‏المللي مطالعات آسيايي؛ ـ پژوهشكده‏ي (NWS) مركز مطالعات آسيايي، آفريقايي و بوميان امريكا (سرخ پوستان).

غير از تسهيلات موجود در شهر ليدن، دانشگاه اين شهر نيز شماري از مؤسسات را در جهان اسلام اداره مي‏كند كه مهم‏ترين آنها عبارت‏اند از:

ـ موسسه‏ي باستان‏شناسي و مطالعات عربي هلند در قاهره؛ ـ موسسه‏ي باستان‏شناسي و تاريخي هلند در استانبول.

علاوه بر موارد ياد شده، دانشگاه ليدن در جاكارتا پايتخت اندونزي، داراي نمايندگي آسياي جنوب شرقي است.

لازم به ذكر است كه نه تنها، شهر ليدن در زمينه‏ي مطالعات اسلامي حرف‏هاي زيادي براي گفتن دارد، بلكه شهرهاي عمده‏ي هلند و مؤسسات علمي آن نيز تا حدودي در خصوص مطالعات اسلامي فعال بوده و به آساني قابل دسترسي مي‏باشند.

در لاهه كه مركز سياسي و مقر دولت هلند محسوب مي‏شود، مي‏توان آرشيو دولتي (ARA) را مشاهده نمود كه مشتمل بر بسياري از كتبِ مربوط به آسيا، به ويژه اندونزي مي‏باشد. مؤسسه‏ي بسيار مشهورِ علوم اجتماعي (ISS) نيز در همين شهر قرار دارد.

شهر «آمستردام» مركز اقتصادي هلند نيز، داراي مؤسسات مربوط به موضوع ما مي‏باشد كه مؤسسه‏ي استوايي سلطنتي (KII) و مؤسسه‏ي بين‏المللي تاريخ اجتماعي (IISG) از مهم‏ترين آنها به شمار مي‏آيند.

غير از بخش‏ها و مراكزي كه نام برده شدند «دائرة‏المعارف اسلام» نيز از مهم‏ترين مراكز اسلام‏شناسي دانشگاه آمستردام محسوب مي‏شود؛ فعاليت خاص اين بخش، عبارت است از تهيه، تدوين و ويرايش مقالات، راجع به موضوعاتي كه به دائرة‏المعارف اسلام مربوط مي‏شود؛ اين مركز، مركب از چهار عضو، تحت عنوان هيئت ويراستاري (editorial board) است كه ساليانه دوبار (هر شش ماه يك بار تشكيل جلسه داده) و در خصوص مقالات نگاشته شده، جهت درج در دائرة‏المعارف اسلام تصميم‏گيري مي‏كنند. مؤسسه‏ي انتشاراتي بريل كه در همين شهر واقع است، توانسته رابطه‏ي نزديكي با دانشگاه ليدن بالخصوص مركز دائرة‏المعارف اسلام داشته باشد. و در حال حاضر، در صدد است تا اثر يازده مجلدي دائرة‏المعارف اسلام را چاپ نمايد.

البته لازم است به دو بخش جديد التاسيس ايران‏شناسي و زبان فارسيِ دانشگاه ليدن و دانشگاه اتريخت اشاره نمود، كه با پيروزي انقلاب شكوهمند اسلامي ايران ايجاد شدند؛ طبق اظهارات رؤساي بخش‏هاي مذكور، اين دو مركز هنوز نتوانسته‏اند جايگاه ويژه و شايسته‏اي را در ميان متقاضيان و دانشجويان بدست آورند. هم اكنون حدود كمتر از بيست دانشجوي زبان فارسي در اين دو دانشگاه مشغول به تحصيل‏اند كه در مقايسه با ديگر رشته‏هاي زبان، بسيار ناچيز است.

ضعف روابط فرهنگي و علمي دانشگاه‏هاي هلند با دانشگاه‏هاي مشابه ايراني و سخت‏گيري در اعزام دانشجويان زبان فارسي هلند به ايران، از مهم‏ترين علل عدم استقبال به شمار مي‏آيد. اين وضعيت در مقايسه با رشته‏هاي عربي و تركيِ دانشگاه ليدن كه دانشجويان زبان‏هاي فوق، به ترتيب در دانشگاه قاهره و استانبول دوترم آخر را مي‏گذرانند، بسيار قابل تامل است.

حال به طور گزينشي، دو مركز مهمي كه در حال حاضر، در باب مطالعات اسلامي و جوامع مسلمان فعاليت گسترده‏اي را آغاز كرده‏اند، ذيلاً معرفي مي‏شوند.

1. طرح رشته‏ي درسي مطالعات اسلامي؛ 2. موسسه‏ي بين‏المللي مطالعات اسلامي در جهان نو.

2. طرح‏رشته‏ي‏درسي‏مطالعات‏اسلامي اين طرح داراي دو بخش عمده مي‏باشد:

1. طرح‏كارشناسي‏ارشديك‏ساله‏دررشته‏ي‏مطالعات‏اسلامي با توجه به نياز فزاينده‏اي كه نسبت به آموزش روش‏شناسيِ مطالعات اسلامي، با سَمت و سويي بين‏المللي احساس مي‏شد، اين طرح تهيه و تنظيم گرديد، تا نياز فوق مرتفع شود. هدف اساسي برنامه‏ريزان از اين طرح، اين بود كه جامعه را به سوي يكي از بزرگ‏ترين سنت‏هاي زنده‏ي جهان؛ يعني اسلام و نمودهاي بي‏شمار آن تشويق نمايند. در اين طرح، رويكردهاي مختلف فكري و روش‏شناسي، نسبت به پديده‏هاي تاريخي و معاصر اسلام معرفي مي‏شود. از اهداف ديگر اين طرح مي‏توان به بهبود كارآمدي شركت كنندگان در خصوص پژوهش در رشته‏هاي خاص مورد علاقه‏ي خودشان اشاره نمود.

برنامه‏ريزان اين طرح عبارت‏اند از:

الف: موسسه‏ي همكاري مطالعات اسلامي اندونزي ـ هلند (INIS)، بخش تاريخ اديان و مطالعات ديني تطبيقي (GG, VGW) و بخش زبان‏ها و فرهنگ‏هاي اسلامي خاورميانه (TCIMO) دانشگاه ليدن.

ب: اعضاي هيئت علمي اين طرح، از اساتيد برجسته‏ي رشته‏ي اسلام‏شناسيِ موسسات مذكور انتخاب مي‏شوند.

مؤسسات ديگري كه تسهيلات آموزشي و تحقيقاتي را براي اين طرح فراهم مي‏آورند، عبارت‏اند از:

الف: موسسه‏ي سلطنتي زبان‏شناسي و مردم‏شناسي.

ب: بخش زبان‏ها و فرهنگ‏هاي آسياي جنوب شرقي و اقيانوسيه.

اين طرح در نهايت براي دستيابي دانشجويان رشته‏هاي مختلف مطالعات اسلامي به رشته‏هاي ذيل است تا به آنان مدرك كارشناسي اعطا نمايد:

تاريخ اسلام، حقوق يا فقه و كلام اسلامي و ديگر رشته‏هاي مربوطه.

متقاضيان بايد داراي ليسانس يا معادل آن در رشته‏هاي مختلف بوده و به زبانهاي عربي و انگليسي مسلط باشند.

البته مهم‏ترين خواست برنامه‏ريزان اين طرح اين است كه: براي شركت كنندگان، ابزارهاي روش شناسانه‏اي را فراهم آورند كه براي پژوهش در اين رشته مؤثر هستند و برنامه‏هاي آموزشي آن، بر اساس رويكرد چند رشته‏اي قرار دارد، كه از شيوه‏هاي اسلام‏شناسي، تاريخ‏شناسي، علوم اجتماعي، حقوق و نقد ادبي اخذ مي‏شود.

طرح كارشناسي ارشد مشتمل بر فعاليت‏هاي ذيل است:

ـ شيوه‏ها و مسايل كلاس‏هاي درسي به صورت هفتگي در زمينه‏ي مطالعات اسلامي؛ ـ گردهمايي هفتگي اعضا (اعم از اعضاي هيئت علمي و شركت كنندگان در اين طرح) درباره‏ي مطالعات اسلامي؛ ـ نگارش رساله‏ي كارشناسي ارشد.

مهم‏ترين اساس اين طرح، شيوه‏ها و مسايل كلاس‏هاي درسي مطالعات اسلامي محسوب مي‏شود. اين رشته بيانگر ماهيت شديداً متفاوت مطالعات اسلامي است. اكثر پژوهش‏هايي كه در اين زمينه انجام مي‏گيرد، بر پايه‏ي منابع ادبي آثار گذشته‏ي اسلامي و فرهنگ‏ها و جوامع مسلمان مي‏باشد. در اين رشته، به كاربرد اين منابع توجه ويژه شده تا دقيقاً ماهيت آنها دريافت شود. و ارزش آنها را به عنوان منبع اطلاعات در يك زمينه‏ي خاص، يا براي ايجاد يك فرضيه بيان نمايد.

رويكرد به اين منابع، وابسته به روندها و الگوهاي روش ديني، فرهنگي، اجتماعي، حقوقي و سياسي است كه تحليل مي‏شوند. اين طرح مشتمل بر تعدادي رويكردهاي نظري و مفهومي است كه در جهت نمودهاي تاريخي و معاصر اسلام مي‏باشند. شيوه‏ها و مسايل هفتگي كلاس‏هاي اصلي مشتمل بر 26 جلسه مي‏باشد كه از ماه سپتامبر (September) آغاز شده و تا ماه مه (May) به پايان مي‏رسد.

هدف از گردهمايي هفتگي اعضا اين است كه: شركت كنندگان در اين طرح با شخصيت عالمان ديني و نيز تحقيقات آنان آشنا شوند. در هر نشست، يكي از دانشمندان علوم اسلامي بحث‏هايي را در خصوص شيوه‏ها و مفاهيم بكار رفته در تحقيقات خويش ارايه مي‏دهد. شركت كنندگان در جلسه نه تنها از دانشگاه ليدن، بلكه از دانشگاه‏هاي مختلف هلند و نيز خارج از كشور بوده و مي‏توانند در اين سمينارها حضور يابند.

هدف اصلي از اين سمينارها، آشنايي شركت كنندگان، با روش مطالعات اسلامي، تعامل افكار با دانشمندان ديگر و استفاده از تجربه‏ي آنان است.

شركت كنندگان ملزم هستند كه زير نظر استاد راهنما رساله‏اي را بنويسند. هدف از اين نگارش، بهبود و كارآمد ساختن شركت كنندگان در زمينه‏ي تحقيقات و آماده‏سازي آنان جهت تحصيل در سطح دكتراي P.hD در رشته‏ي مطالعات اسلامي است. عناوين رساله‏ها بايد مربوط به اسلام بوده و دانشجويان در انتخاب موضوع آزاد خواهند بود.

2. طرح‏دكترايP.hDرشته‏ي‏مطالعات‏اسلامي دانشگاه ليدن طرح چهار ساله‏اي را كه به درجه‏ي دكتراي P.hD در رشته‏ي مطالعات اسلامي منجر مي‏شود، ارايه خواهد كرد. داوطلبان دكتراي P.hD از آموزش و پژوهش سطوح عالي و تسهيلات كتابخانه‏ي دانشگاه ليدن بهره‏مند شده و از حمايت خاص موسسات برنامه‏ريز اين طرح برخوردار خواهند شد.

موسسه‏ي همكاري مطالعات اسلامي اندونزي ـ هلند شبكه‏ي وسيعي از متخصصان ملي و بين‏المللي را با تسهيلات مختلفي ارايه مي‏دهد؛ از جمله‏ي اين خدمات مي‏توان به خدمات مشاوره‏اي و انتشاراتي اشاره نمود.

پژوهش دكتراي P.hD زير نظر يكي از صاحب نظران در رشته‏ي مطالعات اسلامي، مطالعات خاورميانه، يا مطالعات آسيايي، در دانشگاه ليدن انجام مي‏گيرد. داوطلبان دكتراي اين رشته، در طرح مركز مطالعات آسيايي، آفريقايي و بوميان امريكا (سرخ پوستان) و هم چنين موسسه‏ي بين‏المللي مطالعات آسيايي كه در ليدن واقع‏اند، شركت خواهند كرد.

از متقاضيان دعوت مي‏شود كه داوطلب يكي از رشته‏هاي اسلامي باشند. در اين صورت آنان بايد داراي مدرك كارشناسي ارشد بوده و به زبان انگليسي و عربي مسلط باشند. همه‏ي داوطلبان بايد طرح پايان نامه‏ي دقيق تحقيقاتي را در اختيار داشته و حداقل از دو استاد معرفي نامه ارايه دهند.

3. موسسه‏ي‏بين‏المللي‏مطالعات‏اسلامي‏درجهان‏نو از جمله دانشگاه‏هايي كه اقدام به تاسيس اين موسسه نموده‏اند دانشگاه‏هاي آمستردام، ليدن و اتريخت مي‏باشند. علاوه بر اين، سازمان تحقيقات علمي هلند، وزارت آموزش، فرهنگ و علوم، و وزارت امور خارجه و توسعه‏ي همكاري نيز در ايجاد اين موسسه سهم به سزايي داشتند. و در سي‏ام ژوئن 1998، اساسنامه‏ي آن تصويب گرديد.

موسسه‏ي مزبور، مطالعات راجع به پيشرفت‏هاي اجتماعي، فرهنگي، اقتصادي، سياسي و فكري در جهان اسلام و جوامع مسلمان را گسترش داده و سازمان‏دهي مي‏كند. هر چند، تاكيد آن، بر پيشرفت‏هاي اخير و كنوني بيش‏تر است، اما جنبه‏هاي تاريخي اين پيشرفت‏ها را هم مد نظر دارد. رويكردهاي مطالعاتي اين موسسه مشخصاً ميان‏رشته‏اي و تطبيقي مي‏باشد كه حلقه‏ي جغرافيايي وسيعي؛ شامل همه‏ي نواحي جغرافيايي مربوطه از جمله: آفريقاي شمالي، خاورميانه، كشورهاي مجاور صحراي آفريقا، آسياي مركزي، جنوب و جنوب شرق آسيا، مسلمانان پراكنده در كشورهاي غربي، مي‏باشد.

با توجه به اين كه اين موسسه ابتكاري ملي بوده كه در آن همكاري با دانشگاه‏هاي هلندي و مراكز تحقيقاتي در درجه‏ي اول اهميت قرار دارد، اما مسلماً سَمت و سوي اين موسسه بين‏المللي است. موسسه‏ي مزبور، طبق برنامه‏هاي معين، تخصص‏هاي موجود در هلند را نظام‏بندي نموده، و منابع و مهارت‏هاي موسسات دانشگاهيِ غربي را با جهان اسلام پيوند مي‏دهد.

مهم‏ترين فعاليت‏هاي اين موسسه عبارت‏اند از:

1. نشستهاي‏معارفه2 وضعيت آشكار اين تاثيرِ متقابل ملي و بين‏المللي، جلسات معارفه‏ي اين موسسه است. اولين نشست موسسه مصادف با روز بازگشايي آن بود، با حمايت وزير همكاري توسعه، جلسات بعدي در شهرهاي جهان اسلام، در مراكز علمي نامدار آنان برگزار مي‏گردد.3 اين نشست‏ها براي موسسه، اساسي است؛ زيرا آنها واسطه‏اي براي معرفي اين موسسه به شركت كنندگان در نشست علمي مربوطه و نيز بيانگر طرحها و سياست‏هاي بين‏المللي آن خواهند بود.

2. پژوهش4 فعاليت اصلي اين موسسه‏ي بين‏المللي پژوهش مي‏باشد. اين موسسه دنباله‏رو سياست‏هاي مطالعاتي آزاد و انعطاف‏پذير، با هدف بسيج علائق علمي و پشتيباني از آن، هم در سطح ملي و هم بين‏المللي است.

طرح‏هاي مطالعاتي اين موسسه عبارتند از:

ـ برنامه‏هاي مطالعاتي مشترك درازمدت؛ ـ آتليه‏ها، يا طرح‏هاي مطالعاتي مشترك كوتاه مدت؛ ـ طرح‏هاي مطالعاتي شخصي.

اين مطالعات را اعضاي دانشگاهي اين موسسه؛ شامل: افراد داراي دكترا و فوق دكترا و نظاير آن انجام مي‏دهند، عضويت اين اعضا، به صورت ملي يا بين‏المللي است. دارندگان كرسي در اين موسسه، از كاركنان مهم دانشگاهي اين موسسه انتخاب مي‏شوند.

طبق توصيه و موافقت كميسيون دانشگاهي موسسه، دانشگاه‏هاي شركت كننده، مدارس مطالعاتي و برنامه‏هاي مطالعاتي كوتاه مدت را صاحبان كرسي انتخاب، طراحي و اجرا مي‏كنند. آنان با ديگر اعضاي موسسات ملي و بين‏المللي، به ويژه مدارس مطالعاتي و سازمان‏هاي پيشنهاد دهنده‏ي طرح مطالعاتي همكاري دارند. در بولتن‏هاي خبري5 اين موسسه از اشخاص علاقه‏مند، پيشنهادها و طرح‏هاي مطالعاتي درخواست مي‏شود. طرح‏هاي مشتركي كه با مطالعات در نواحي مختلف پيوند مي‏خورد، ترجيح دارند.

3. برنامه‏هاي‏مطالعاتي‏درازمدت6 برنامه‏هاي مطالعاتي درازمدت، بخش اصلي مطالعات اين موسسه را تشكيل مي‏دهد. هدف از اين برنامه‏ها، تشويق مطالعات ميان رشته‏اي است كه بر پيشرفت‏هاي اجتماعي، اقتصادي، سياسي و فكري جهان اسلام به ويژه نواحي‏اي كه تا حال موضوع مطالعات بوده‏اند، تمركز مي‏يابد. برنامه‏هاي اين بخش تطبيقي مي‏باشند؛ به اين معنا كه دو يا چند منطقه‏ي جغرافيايي جهان اسلام را در بر مي‏گيرند. هر برنامه متشكل از تعدادي برنامه است كه از نظر موضوع با هم مرتبط‏اند. اين برنامه‏ها براي مدت حداكثر پنج سال تنظيم مي‏شوند. مسئوليت انتخاب، طراحي و اجراي اين برنامه‏ها را مدير برنامه بر عهده دارد كه ترجيحاً صاحب كرسيِ در اين موسسه نيز خواهد بود. دانشجويان رشته دكترا در چارچوب همين برنامه متعهد مي‏گردند. محصول اين برنامه‏ها شامل پايان نامه‏هاي دكترا، رساله‏ها و نگاشته‏هاي مهمي كه پژوهش‏هاي به عمل آمده را خلاصه مي‏كند، خواهد بود.

4. آتليه‏ها7 سازماندهي آتليه‏ها ـ كه عبارتند از: پروژه‏هاي مطالعاتي درازمدت كه در آن تعدادي از محققان براي حداكثر يك دوره‏ي سه ماهه با يكديگر كار مي‏كنند ـ در اين موسسه صورت مي‏گيرد. هدف از اين آتليه‏ها، تشويق به همكاريِ عالمانِ رشته‏هاي مختلف تحصيلي، متخصصانِ منطقه‏اي و سنت‏هاي علمي است. اينها در جهت تقويت همكاري مطالعاتي ميان منطقه‏اي قرار دارند.

5. پروژه‏هاي‏مطالعاتي‏شخصي8 اين موسسه فرصت انجام كارهاي مطالعاتي را براي مدت حداكثر سه ماه در هلند، در اختيار عالماني كه داراي موقعيت بين‏المللي هستند، قرار مي‏دهد. اين رابطه‏ي دوستانه‏ي ممتاز، موجب ترويج همكاري با شخصيت‏ها و نهادهاي برجسته در زمينه‏ي مطالعه‏ي جوامع و اجتماعات مسلمان مي‏شود. به محققان جواني كه توان انجام مطالعات «نو» را از خود نشان بدهند، فرصت مطالعاتي شخصي اعطا خواهد شد.

6. اعضاي‏دانشگاهي9 در اين موسسه، مركزي براي دارندگان سه كرسي قرار دارد كه تحت رياست مديري دانشگاهي، استخوان‏بندي موسسه را تشكيل مي‏دهند. اين سه استاد به صورت تمام وقت، در دانشگاه‏هاي هلند، منصوب خواهند شد. كرسي‏هاي موسسه، جهت تقويت و جذب دانشمندان برجسته و داراي موقعيت بين‏المللي ايجاد شده است، كه به طور جدي وظايف موسسه را طبق طرح‏هاي ارايه شده بر عهده دارند. آنان رابطه‏ي محكمي بين دانشگاه‏هاي عضو و مراكز تحقيقاتي بوجود آورده و پايگاه ملي قوي اي را براي موسسه تضمين خواهند نمود. مدير دانشگاهي براي كرسي اين موسسه در دانشگاه ليدن منصوب مي‏شود. وي متصدي وظايف موسسه بوده و بر همه‏ي فعاليت‏هاي آن نظارت دارد. در مشاوره‏اي دقيق با كميسيون دانشگاهي، مراكز و موسسات مطالعاتي عضو، اين موسسه، مدير دانشگاهي و صاحبان كرسي‏هاي اين موسسه‏اند كه مطالعات را انتخاب، طراحي و اجرا مي‏نمايند. بعلاوه، اينان جهت تعليم و تربيت و راهنمايي دانشجويان اين موسسه در سطوح پيش رفته و دكترا اقدام خواهند نمود. برخي نيز ممكن است جهت حمايت از برنامه‏هاي فراغت از تحصيل به دانشگاه‏ها و مراكز مطالعاتي عضو وارد شوند. آنان هر وقت ضرورت اقتضا كند با دانشجويان پژوهشگر ديدار خواهند داشت و ديگر ميهمانان موسسه را در انجام مطالعاتشان راهنمايي خواهند كرد.

7. بورسيه‏هاي‏مطالعاتي10 سيل دايمي محققان موجب اين اطمينان مي‏شود كه افقهاي ديد موسسه دائماً گسترش يافته و معيارهاي عالي دانشگاهي رعايت گردد. موسسه از بورسيه‏هاي مطالعاتي مشترك درازمدت حمايت نموده، آتليه‏ها را براي اجراي مطالعات كوتاه مدت بوجود آورده يا مطالعات شخصي را راهنمايي مي‏كنند. در اينجا اطاق وسيعي براي اعضاي ديدار كننده كه به منزله‏ي پلي بين موسسه و جهان خارج عمل مي‏كنند، وجود خواهد داشت. فرصت‏هاي مطالعاتي ساليانه به اساتيد دانشگاه‏ها و مراكز مطالعاتي عضو اعطا شده و فرمهاي درخواست و اطلاعات راجع به ضابطه‏ي ارزيابي و گزينش بين آنان توزيع مي‏گردد.

8. تحصيلات11 اهدافي كه اين موسسه در زمينه‏ي تحصيل تعيين كرده است، ايجاد گروهي تخصصي درباره‏ي پيش‏رفت در رشته‏هاي؛ جوامع، نهادها، رويه‏ها و نظريات اسلامي است، كه جامعه‏ي دانشگاهي، سياست‏گذاران و جامعه عمدتاً بتوانند به آنها نزديك شوند. اين نوع فعاليت‏ها، نوآوري جديدِ اساسي را ـ به برنامه‏هاي مطالعاتي مرسوم و در حد دكتراي P.h.D، ـ در خصوص مطالعه‏ي اسلام نو و جوامع مسلمان اضافه مي‏كند. هدف ديگر اين موسسه جذب دانشجويان مستعد از هلند و خارج است، كه با همكاري دانشگاه‏ها و مراكز مطالعاتي عضو، اين موسسه در نظر دارد تا سه ابزاري را كه به وسيله‏ي آنها مي‏تواند به اهداف آموزشي دست يابد، گسترش دهد:

ـ برنامه‏ها و رشته‏هاي تحصيلي در مقاطع تحصيلي و اشكال مختلف آن، به ويژه در سطوح پيش‏رفته و دكترا؛ ـ حمايت از برنامه‏هاي بين‏المللي موجود و نيز پشتيباني از نوآوريها در اين زمينه؛ ـ اعطاي دكترا از هلند و خارج از آن.

9. حمايت‏كتابخانه‏اي،اسنادواطلاعات12 هدف اين موسسه اين است كه كتاب‏خانه‏هاي موجودِ در هلند كه مربوط به اسلام، جوامع و اجتماعات مسلمان مي‏باشد را تقويت نمايد، زيرا اختيار بودن متون مرجع و مطالعاتي مي‏تواند به پيشرفت‏هاي اخير و معاصر در آنها بهبود بخشد. موسسه قصد دارد تا قراردادهاي تبادل كتابخانه و اسناد را با دانشگاه‏هاي جهان اسلام منعقد نمايد. هدف اين است كه بتوانند آثار ارزشمند مرجع را در قبال منابعي كه دست يافتن به آنها براي عالمان خارج از جهان اسلام مشكل است، مبادله نمايند. اين موسسه در نظر دارد كه از طريق اينترنت13 بانك اطلاعات خود را توسعه دهد. ايجاد خط اينترنت و حمايت مالي از آن كه با سايت‏هاي دانشگاهي متناسب باشد، وظيفه‏ي ديگر اين موسسه است كه بتواند وضعيت دستيابي به اطلاعات رايانه‏اي، به ويژه كتابخانه‏ها، اسناد و خدمات اطلاعاتي، سازمان‏هاي خبري، ماهنامه‏ها و ديگر نشريات در جهان اسلام، يا سازمان‏هاي مسلمان را بهبود بخشد. در بانك‏هاي اطلاعات، داده‏هاي روزمره در مورد محققان و سازمان‏هاي تخصصي را ارايه داده تا در جهت تشويق به همكاري بين‏المللي دستيابي به تخصص‏ها و اسناد، تسهيل يابد. شيوه‏ي اصلي موسسه در مورد انتشار اطلاعات راجع به فعاليت‏هاي موسسه و نيز ديگر فعاليت‏ها در زمينه‏ي مطالعات اسلامي معاصر، از طريق بولتن خبري آن (NEWSLETTERS) خواهد بود كه در آدرس اينترنت موسسه، قابل دستيابي است.

10. فعاليتهاي‏فوق‏العاده14 علاوه بر دانشگاه‏ها، موسسات آموزشي و عمومي غيردانشگاهي نيز مخاطبان اين موسسه محسوب مي‏شوند. از جمله خدمات عمومي اين موسسه انتشار اطلاعات در سطح وسيع جامعه است، كه بتواند نظر كارشناسي راجع به موضوعات اسلامي معاصر را به طريق ذيل در دسترس همگان قرار دهد:

الف: انتشار گزارشهايي از نتايج مطالعات علمي ب: آموزش و برگزاري دوره‏هاي يك ماهه براي كساني كه نيازمند به شناخت اسلام، جوامع و اجتماعات مسلمانان در آثارشان هستند، و حمايت از موسساتي كه به آموزش افرادي پرداخته كه از نظر شغلي با مسلمانان تماسهاي مكرر دارند.

11. سازمان15 هيئت مديره، بالاترين مقام اين موسسه بوده و متصدي وضع راه‏كارها، تصويب طرح‏ها، فعاليتها، بودجه و ارايه‏ي گزارش‏ها است. هيئت مديره متشكل از روساي دانشگاه‏هاي عضو است كه براي 1998 اعضاي آن، آقاي استخوف (W.A.L.STOKHOF) را به رياست موسسه منصوب نمود.16 وي تهيه‏ي پيش‏نويس اساسنامه‏ي موسسه را بر عهده داشت كه اعضاي موسسه در سي‏ام ژوئن 1998 آن را تصويب نمودند.

12. گروه‏اجرايي17 گروه اجرايي اين مؤسسه متشكل است از دكتر ام.ام. فان برونيس (M.M.VAN.BRUINESSEN) از دانشگاه اتريخت، پرفسور پي.تي.فان در وير (P.T.VAN) (DER.VEER از دانشگاه آمستردام و پرفسور اي.جي.زرخر (E.J.ZURCHER) از دانشگاه ليدن كه معاونان رياست اين موسسه‏اند.

اين گروه اجرايي به غير از تهيه‏ي پيش‏نويس اساسنامه، در پژوهش براي رئيس دانشگاه و تشكيل كميسيون دانشگاهي و كميسيون مشاوره بين‏المللي كه هيئت مديره بعداً در همين سال تعيين مي‏كند، وارد مي‏شوند.

كميسيون دانشگاهي در مورد همه‏ي امور دانشگاهي به ويژه طرح و اجراي مطالعات، به هيئت مديره و رئيس، مشاوره مي‏دهند. اين كميسيون مشاوره‏ي بين‏المللي، در جهت استحكام موسسه در جامعه و ارايه‏ي مشاوره در مورد راه‏كارهايي كه موسسه بايد در عرصه‏ي ملي و بين‏المللي اتخاذ نمايد، عمل مي‏كند.

دفتر كوچكي از اعضاي دانشگاهي، از جمله مدير و گروه اجرايي پشتيباني مي‏كنند.

دكتر دي. دويس (D.DOWES) از دانشگاه ليدن و نيجماخن، هماهنگ كننده‏ي امور دانشگاهي و سرمقاله نويس بولتن خبري موسسه، و دكتر ام.اي.باكر (M.E.BAKKER) هماهنگ كننده اموراداري مي‏باشند.

1. البته نبايد از اهداف استعماري كه پشت سر اين نوع فعاليت‏هاي مطالعاتي بود غافل شد؛ زيرا طبق برخي از منابع در حدود هشتاد سال پيش، اساتيد دانشگاه ليدن، دانشجويان را ملزم به جمع‏آوري نسخِ خطيِ معارف اسلامي ـ به هر زبان شرقي كه باشد ـ نموده و آن را ويرايش نمايند. طبق تحقيقات و يافته‏هاي آنان، ذخاير ثروت جهان در همين علوم اسلامي، اعم از طبيعيات، جغرافيا، طب، رياضيات، فلسفه و... آمده است كه كليد آنها در دستيابي به همين نسخ خطي قرار دارد. ر.ك: سخنراني آقاي دكتر مهدي محقق در مراسم اختتاميه‏ي سمينار مقدماتي نسخ خطي، تهران، كتابخانه‏ي، موزه و اسناد مجلس شوراي اسلامي، بهار 1379.

2. SOUNDING BOARD MEETING.

3. نشست دوم در مارس 1999، طبق برنامه‏ريزي در قاهره برگزار شد. (م)

4. RESEARCH.

5. NEWSLETTERS.

6. LONG - TERM RESEARCH PROGRAMMES.

7. ATELIERS.

8. INDIVIDUAL RESEARCH PROJECTS.

9. ACCADEMIC STAFF.

10. FELLOWSHIPS.

11. EDUCATION.

12. LIBRARY SUPPORT, DOCUMENTATION AND INFORMATION.

13. آدرس اينترنت موسسه عبارت است از

14. OUTREACH ACTIVITIES.

15. ORGANIZATION.

16. در سال 1999، آقاي پروفسور دكتر محمد خالد مسعود، رئيس سابق موسسه مطالعات اسلامي پاكستان، به رياست هيئت مديره فوق منصوب گرديد. (م)

17. WORKING GROUP.