واژه «فرهنگ» در لغت نامه ها چنين تعريف مي شود :علم و دانش ، مجموعه آداب و رسوم . مجموعه آداب و رسوم يك ملت و يا يك قوم از سرچشمه هاي گوناگوني نظير باورهاي ملي و يا ديني آن ملت منشأ مي گيرد و گاه اعتقادات ديني در طول زمان با باورهاي ملي آن ملت در هم آميخته و پيوند ناگسستني با آن ايجاد مي كند. اين آداب و رسوم گاه چنان درهم تنيده و آميخته مي شوند كه بازشناختن اصل و منشأ اوليه آن دشوار است . در اين مقاله سعي برآن است كه تصويري از ماه مبارك رمضان در باورها و فرعنگ عامه مردم ارائه شود .اين فريضه الهي كه نزد هر مسلماني ارزشمند و واجب الاجراست با پاره اي از آداب و رسوم و يا باورها و خرده فرهنگ ها همراه شده و در هر استان و شهري چهره ي ويژه بدان بخشيده است . در كشور ما همه مسلمين ماه مبارك رمضان را روزه مي دارند ولي در جاي جاي كشورمان روزه و ماه رمضان با آدابي همراه است كه ممكن است آن مراسم خاص را در جاي ديگر نتوان يافت . اين آداب را مي توان در نحوه استقبال از اين ماه عزيز ، نحوه برپايي آن ، آداب سحر و افطار ، اطعام دادن ، عبادات و مناجات مخصوص اين ماه جستجو كرد. در اين بخش به نحوه استقبال از ماه مبارك رمضان مي پردازيم .
خوش آمد ماه رحمت
مردم بسياري از نقاط كشورمان چنان به استقبال ماه رمضان مي روند كه گويي ميهمان عزيزي را استقبال مي كنند، يا به انتظار بهترين و عزيزترين يار خويش اند. در زير پاره اي از اين آداب را نقل مي كنيم :
سفيد كردن ديوار خانه ها
در اغلب روستاها و شهرستان ها ديوار خانه ها كاهگلي يا گچي است. ديوارها را براي ماه رمضان كاهگل تازه مي مالند يا با گچ و خاك مخصوصي سفيد مي كنند. در اصطهبانات فارس آنهايي كه ديوارخانه شان گچي است به وسيله پارچه اي كه بر سر چوب بلندي مي بندند گرد و خاك ديوارها را مي گيرند. ديوارهاي كاهگلي را هم كاهگل مي مالند تا دوده و رنگ تيره ديوار از بين برود. در روستاي شوقان جاجرم بجنورد ديوارها را با خاك مخصوصي كه از تپه اي در يك فرسخي شوقان مي آورند سفيد مي كنند. در روستاي فرنق خمين ديوارهاي خانه و اتاق ها به سبب وجود تنورهاي زميني سياه و پوشيده از دوده مي شود، مخصوصاً خانه هاي زمستاني. اهالي فرنق، سالي دو مرتبه خانه را سفيد مي كنند، يك مرتبه براي عيد نوروز و يك مرتبه براي ماه رمضان. آنان براي سفيد كردن ديوار خانه هاي دوده گرفته از نوعي گل معدني كه نزديك فرنق است و به گل سفيد معروف است استفاده مي كنند. در فرنق، فرش و گليم و جاجيم و لحاف ها را هم براي ماه رمضان مي تكانند. پنبه و پشم متكا و لحاف را كه به آن نالي مي گويند در مي آورند و رويه آنها را مي شويند و پشم و پنبه را تركه مي زنند و دوباره توي رويه متكا و تشك مي كنند و مي دوزند.
نظافت اماكن عمومي
براي ماه رمضان، نظافت به خانه ها محدود نمي شود و مساجد، تكيه ها،حسينيه ها، حجره ها، دكان ها و اماكن عمومي را نيز شامل مي شود. در نظافت مساجد و تكايا مردم به خصوص جوانان شركت مي كنند و اين كار را ثواب مي دانند. كف مساجد و تكايا را كه اغلب زيلو فرش است ، با به امانت گرفتن قالي و قاليچه از خانه هاي اطراف فرش مي كنند. ديوارها را با پارچه هاي سبز و سياه كه به آيات قرآن و روايات و اشعار مذهبي مزيّن شده است ، مي پوشانند. سقف مساجد را با آيينه و شمعدان و چلچراغ و شاخه هاي سرو و كاج و شمشاد آذين مي بندند. در بسياري از آبادي ها از جمله در قمصر كاشان، زنان نيز در نظافت مساجد و تكايا شركت مي كنند و دسته جمعي به آب و جاروي مسجد و شستن ظرف ها و آماده ساختن وسايل پذيرايي براي ماه رمضان مي پردازند. در شهرك طالقان هم ده - دوازده روز مانده به ماه رمضان ، متولي يا خادم مسجد آبادي به بام مي رود و جار مي زند: براي گِلكاري مسجد بياييد. روز بعد از هر خانه روستا ، يك زن يا دختر جوان براي گِلكاري به مسجد مي روند. زنان با كمك هم تمام ديوارهاي شبستان را سفيد كرده و در و پنجره ها را تميز مي كنند.
تهيه مايحتاج ماه مبارك رمضان
ماه رمضان ماه روزه و عبادت است، به همين سبب در ماه رمضان كسب و كار از رونق مي افتد و مردم هم سعي مي كنند مايحتاج شان را قبل از ماه رمضان تهيه كنند. اغلب برنج يا پلو غذاي اصلي مردم در ماه مبارك رمضان است. در ميان حبوبات هم مصرف عدس بيش از ساير حبوبات است زيرا علاوه بر اينكه عدس از نظر غذايي كامل است مردم عقيده دارند عدس رقّت قلب مي آورد و حبّ علي(ع) را زياد مي كند. يزدي ها هم اصطلاحي دارند كه مي گويد: «در ماه رمضان هر كس بايد هفت من عدس بخورد.» نان جو هم در گذشته نان مصرفي اغلب مردم بود و تنها معدودي از خانواده هاي مرفه از نان گندم استفاده مي كردند.براي ماه رمضان در شهرها و روستاها از جمله در يزد و آبادي هاي آن مثل دهشير نان جو مي پزند. زيرا عقيده دارند نان جو خوراك حضرت علي (ع) و ائمه اطهار بوده و آنان روزه را با نان جوي خشك افطار مي كردند. وجود خرما هم بر سر سفره افطار از واجبات است. خوردن خرما در اول افطار مستحب است و عقيده بر آن است كه خرما غذاي حضرت علي (ع) هنگام افطار بوده و حضرت با نان جو و خرما افطار مي كرده اند.
مراسم آشتي كنان قبل از ماه رمضان
يكي از رسوم پسنديده در ماه مبارك رمضان آشتي و ايجاد الفت بين افرادي است كه به سببي از يكديگر كدورتي به دل دارند. اين رسم پسنديده قبل از فرار رسيدن ماه رمضان از واجبات است و عقيده بر آن است كه اگر كسي روزه بگيرد در حالي كه از بستگان يا برادر ديني خود كدورتي به دل داشته باشد روزه اش مال شيطان است و قبول درگاه خداوند نيست. اين رسم در همه شهرها و روستاها كم و بيش وجود دارد و تشريفات آن بسيار ساده است. اگر دو نفر از يكديگر ناراحتي داشته باشند يا خودشان بدون مقدمه دست در گردن هم مي اندازند و صورت يكديگر را مي بوسند يا يك ريش سفيد و بزرگتر پا در مياني مي كند و آنها را آشتي مي دهد. مردم معتقدند اگر بزرگتر گذشت كند و براي آشتي پيشقدم شود و به سوي كوچكتر برود، ثواب زيادي مي برد. همچنين عقيده دارند چون ماه رمضان ماه خداست ، خداوند از آدم كينه به دل ، بدش مي آيد و روزه اش را كمتر ثواب مي دهد. اگر كدورت بين دو مرد باشد يك ريش سفيد پا در مياني مي كند و اگر دو زن از يكديگر ناراحتي داشته باشند يك عاقله زن همت مي كند و آنها را آشتي مي دهد. همچنين اگر در محلي مريضي باشد چند روز قبل از ماه رمضان همه اهالي به عيادتش مي روند و هدايايي برايش مي برند و او را به حق اين ماه عزيز و پر بركت دعا مي كنند تا حالش خوب شود.
پيشواز ماه مبارك رمضان
در روستاي آوانك طالقان بسياري از مردم سه روز اول و وسط و آخر ماه هاي رجب و شعبان را روزه مي گيرند و عقيده دارند با روزه ماه رمضان خداوند ثواب سه ماه روزه براي آنان ثبت مي كند. هر كس اين ايام را روزه بگيرد مي گويند: روزه سه ماهان گرفته است. بعضي تنها سه روز آخر ماه شعبان را روزه مي گيرند و به پيشواز ماه رمضان مي روند. در فرنق خمين عده اي يك روز و بعضي دو تا سه روز قبل از ماه رمضان روزه پيشوازي مي گيرند. اين روزه را روزه نذري گويند و از خدا حاجت مي طلبند كه دردشان را دوا كند، مسافرشان را به سلامت از سفر بازگرداند، قرضشان را ادا كند، اولاد به آنها عطا كند، زيارت قبور ائمه عليه السلام را قسمت آنان كند، گناهانشان را بيامرزد و روزي بلند و حلال نصيب آنها بگرداند. در رفسنجان اكثر مردم يك روز قبل از ماه رمضان روزه مي گيرند و به پيشواز ماه رمضان مي روند. وقتي دو نفر به هم مي رسند اولي مي گويد من پيشواز ماه رمضان رفته ام و آن طرف اگر موفق نشده باشد پيشواز برود مي گويد: خرم لنگ بود نتونستم برم پيشواز . در يكي از مطالب رمضان مربوط به شهرستان يزد آمده است: پيشواز ماه رمضان براي بسياري از مردم اهميت زياد دارد و عده بسياري روز اول و دوشنبه اول و جمعه ها و روزهاي سيزدهم، چهاردهم و پانزدهم و روز آخر ماههاي رجب و شعبان را روزه پيشوازي مي روند. بعضي تنها روز آخر ماه شعبان را روزه مي گيرند و به پيشواز ماه رمضان مي روند. در شهرهاي گيلان از جمله در رشت و بندر انزلي به پيشواز رفتن ماه رمضان پيشاشو گويند و اكثر مردم پيشواز از ماه رمضان را مستحب مي دانند و در اين امر مصرّند. ديگر آداب ماه مبارك رمضان كه شامل آداب و رسوم مربوط به افطاري ، ختم قرآن و باورهاي مربوط به آن ، ايام شهادت مولاي متقيان و مراسم شبهاي احيا را در بخش هاي ديگر بررسي خواهيم كرد.
لطفا منتظر باشید ...
