نگاهي به ترجمه‏هاي تاجيكي قرآن كريم

دكتر عبدالمنان نصرالدين خجندي

سرزمين ماوراءالنهر كه از حوزه‏هاي كهن فرهنگ اسلامي و معارف قرآني است، همواره اين افتخار را داشته كه نخستين ترجمه قرآن كريم به زبان فارسي در اين خطّه پر بركت انجام گرفته است. در اين سرزمين ده‏ها مفسر و محدّث پرورش يافته و با تأليفات گرانمايه خود، خدمات شاياني به فرهنگ اسلام نموده‏اند. با بررسي گنجينه‏هاي كتب خطي در سراسر جهان، به ويژه قرآن‏هاي نفيس خطّي، و مراجعه به فهرست كتابخانه‏هاي معروف دنيا، به نام بسياري از علماي ماوراءالنهر برمي‏خوريم كه هر كدام در عصر خود تلاش فراوان نموده و آثار ارجمندي در علوم قرآني از خود به جاي گذاشته‏اند. هرچند بسياري از اين كتاب‏ها تاكنون چاپ و منتشر نشده‏اند، اما وجود آنها در گنجينه‏هاي علمي دنيا مايه افتخار است، و سرانجام روزي به دست تحقيق و نشر سپرده خواهند شد.

ترجمه‏هاي فارسي قرآن كريم، بخش بسيار ارزشمندي از فرهنگ اسلامي ماوراءالنهر را به خود اختصاص داده است. در گنجينه‏هاي قرآني سراسر جهان، صدها نسخه ماوراءالنهري نگهداري مي‏شود كه ترجمه آنها به صورت زيرسطري نوشته شده است. اصولاً بايد گفت كه در طول هزار سال، ترجمه‏هاي فارسي قرآن كريم به صورت زيرسطري يا به تعبير ديگر «تحت اللفظي» نگارش مي‏يافته است. ولي چيزي كه در اين ترجمه‏ها جلب توجه مي‏كند، ويژگي‏هاي حوزه‏هاي مختلف زبان فارسي است كه به هر كدام امتياز خاصي بخشيده است. اين حوزه‏ها را مي‏توان به حوزه ماوراءالنهري، هراتي، سيستاني و مركزي (رازي) دسته‏بندي كرد. در كتابخانه مركزي آستان قدس رضوي، نسخه‏هايي از ترجمه فارسي قرآن با ادبيات ماوراءالنهري نگهداري مي‏شود، كه عمدتا در قرون پنجم تا هشتم هجري نوشته شده‏اند.1

علماي ماوراءالنهر، هرچند در اثر جنگ‏هاي ويرانگر به كشورهاي اسلامي ديگر هجرت مي‏كردند، ولي هر كجا وارد مي‏شدند، چراغ علم و دانش را در كنار عالمان آن خطّه روشن مي‏كردند و به نشر علوم و معارف اسلامي مي‏پرداختند. در سرزمين ماوراءالنهر نيز به‏رغم فشارها و محدوديت‏هاي گوناگون، گرايش به معارف قرآني و عشق و علاقه به فرهنگ اسلامي همواره فزوني مي‏يافت. حركت شتابنده‏اي كه به ويژه در سال‏هاي اخير در زمينه ترجمه و تفسير قرآن كريم و چاپ و نشر كتب اسلامي در جمهوري تاجيكستان شكل گرفته، گواه اين مدّعاست.

در ده سال اخير، چندين ترجمه و تفسير از قرآن كريم در تاجيكستان انجام شده است كه مهم‏ترين آنها در مجله‏هاي علم و حيات، صداي شرق و ادبيات و صنعت چاپ شده است. براي آگاهي خوانندگان محترم، به ارائه گزارش‏هايي در اين زمينه مي‏پردازيم.

1. نخستين مجله‏اي كه به چاپ ترجمه‏اي كامل از قرآن كريم اقدام كرد، نشريه علم و حيات بود. نشريه مزبور اهميت اين اقدام را اين گونه ارزيابي كرده است:

«امروزه تمام مردم دنيا اين كتاب مقدس را به زبان مادري خود مي‏خوانند و از حقايق آن آگاه مي‏شوند. كساني كه گذشتگان آنها هيچ‏گونه ارتباطي با اين كتاب نداشتند، از اين سرچشمه پاك بهره‏مند مي‏گردند... اين كتاب انسان‏ساز براي تربيت آدمي چشمه‏اي خشك ناشدني به شمار مي‏رود و به زمان خاصي اختصاص ندارد و كهنه شدني نيست. امروزه، پس از گذشت بيش از 1400 سال، اين كتاب همچون آغاز نزولش جديد و منشأ حيات است».2

همچنين درباره لزوم رعايت امانت در ترجمه كلام خدا آورده است:

«مترجم نبايد از پيش خود چيزي بر ترجمه بيفزايد و يا چيزي از آن كم كند، زيرا اين كار به فصاحت و بلاغت قرآن خلل مي‏رساند. اگر مترجم بخواهد كلمه يا جمله‏اي را بر ترجمه بيفزايد بايد آن را ميان دو پرانتز قرار دهد تا خواننده بداند كه در اصلِ عربي نبوده است. همچنين، ادات تأكيد را بايد در ترجمه با تعبيري مناسب منعكس ساخت».3

ترجمه‏اي را كه مجلّه علم و حيات به چاپ رسانده، محققان انستيتوي خاورشناسي آكادمي علوم جمهوري تاجيكستان براساس ترجمه‏هاي كهن انجام داده‏اند. به رغم اين كه چاپ اين مجله، گاه با مشكلات مالي مواجه بود، ولي چاپ ترجمه قرآن در آن متوقف نشد و تاكنون از آغاز قرآن تا سوره محمد(ص) در آن به چاپ رسيده است. البته اين ترجمه را نمي‏توان به عنوان ترجمه‏اي جديد معرفي كرد، زيرا سبك تحت اللفظي در آن رعايت گرديده و ترجمه بسياري از آيات بدون هيچ گونه تغيير، به الفباي سيريليك بازنويسي شده است؛ به عنوان مثال، آيه 80 سوره بقره اين گونه ترجمه شده است:

«و گفتند نرسد به ما آتش دوزخ مگر چند روزي شمرده شده. بگو آيا گرفتيد از پيش خدا پيماني تا هرگز خلاف نكند خدا پيمان خود را. آيا مي‏گوييد بر خدا آنچه نمي‏دانيد».4

همين آيه در ترجمه شاه ولي اللّه‏ دهلوي اين گونه ترجمه شده است:

«و گفتند نرسد به ما آتش دوزخ مگر چند روزي شمرده شده. بگو آيا گرفتيد از پيش خدا پيماني تا هرگز خلاف نكند خدا پيمان خود را. يا مي‏گوييد برخدا آنچه نمي‏دانيد».5

اهميت اين ابتكار بيشتر در آن است كه توانسته است براي نخستين بار، ترجمه تاجيكي (فارسي) قرآن كريم را با الفباي سيريليك در اختيار علاقه‏مندان قرار دهد. اين مجله ضرورت انتشار قرآن به الفباي سيريليك را سرعت بخشيد.

از اين رو، پس از مدتي ترجمه فارسي عبدالمحمد آيتي به كوشش ميرزا كامران (ملا احمداف) با الفباي سيريليك بازنويسي و توسط انتشارات «الهدي» به چاپ رسيد. اين خبر را مجلّه ترجمان وحي در يكي از شماره‏هاي خود درج كرده است.6 اخيرا ترجمه آيتي توسط انتشارات «نشر زمان» با ويرايش قرآن پژوه تاجيكي «محمدجان عمراف» به چاپ رسيده است.7

2. از سال 1999، مجله صداي شرق به نشر كتابي از محقق قرآن پژوه «نذراللّه‏ نظر» پرداخته است. اين كتاب، ترجمان ميسّر از تفسيرهاي معتبر نام دارد. مجله ياد شده، در آغاز، ترجمه جزء سي‏ام قرآن را چاپ كرد و از سال 2000 ميلادي بر آن شد تا ترجمه و تفسير كامل قرآن را در اختيار خوانندگان خود قرار دهد. «نذر اللّه‏ نظر» درباره چگونگي كار خود چنين نوشته است:

«به تقاضاي علاقه‏مندان مجله و كساني كه دوست دارند معاني و مفاهيم كلام خدا را بدانند ولي با خط و زبان عربي آشنا نيستند، تصميم گرفتم با عنايت و ياري خداوند لطيف و خبير، اين تفسير را آغاز و به آنان تقديم نمايم».8

از مقدّمه «نذراللّه‏ نظر» برمي‏آيد كه اين اثر بر اساس تفسير طبري، فخر رازي، ابن كثير، بيضاوي، زمخشري و تفاسير ديگر نگاشته شده است؛ چنان كه او خود تصريح كرده است «ترجمه حرف به حرف آيات كه بلافاصله پس از هر آيه‏اي آمده، با اندك تغييراتي، از ترجمه شاه وليّ اللّه‏ دهلوي اقتباس گرديده است».9

ترجمان ميسّر از جمله پژوهش‏هاي ارزشمند قرآني است كه از روي آگاهي و بر مبناي مآخذ معتبر تأليف شده است. نشر كامل اين اثر در حركت ترجمه و تفسير قرآن به زبان تاجيكي (فارسي ماوراءالنهري) بسيار سودمند و قابل استفاده خواهد بود.

3. چند سالي است كه هفته نامه ادبيات و صنعت (هنر) در تاجيكستان، ترجمه و تفسير سعيد علي سيّد را تحت عنوان تفسير زرنگار چاپ مي‏كند. شيوه اين تفسيربدين گونه است كه نخست هر آيه قرآني به صورت اصلي و سپس با الفباي سيرليك و آن گاه ترجمه فارسي آن آورده شده و پس از آن، مضمون آيه در قالب شعر آمده است. به عنوان مثال، ترجمه آيه 185 سوره بقره بدين صورت آمده است:

«ماه رمضان ماهي است كه در آن نازل شده است قرآن براي هدايت مردم و براي بيانات از راه راست و شناختن حق از باطل. پس هر كه دريابد اين ماه را روزه بدارد، و كساني كه بيمار يا مسافر باشند به شمار روزه‏خوردنشان در روزهاي ديگر بگيرند. خداوند براي شما آساني را خواسته است، و هرگز مشكلتان را خواستگار نيست، تا اين كه تكميل عدد روزه كرده و خدا را به عظمت ياد نماييد كه شما را هدايت نمود به دين اسلام و باشد كه سپاس‏گزار گرديد».

قطعات منظومي كه در پايان ترجمه هر آيه آمده، در وزن‏هاي گوناگون عروضي سروده شده و بيانگر مضمون كلّي آيه است، نه ترجمه كامل آن.

4. در «خجند» كه از شهرهاي قديمي و معروف تاجيكستان است، ترجمه‏اي در پنج جلد با نام تفسير آسان بيان چاپ شده است. اين مجلدات، هر كدام به نام نخستين سوره‏اي كه در آن آمده است نامگذاري شده‏اند. تفسير مزبور، اثر قرآن پژوه تاجيكي، حاج ابوعلام الدين است. اين تفسير به دليل سادگي و رواني آن مورد استقبال قرار گرفته است. نويسنده در اين‏باره مي‏گويد:

«ما از استقبال خوبي كه مردم پس از سال‏ها انتظار، از اين گنجينه الهي كرده‏اند خوشحاليم. خداوند بزرگ، زحمات و خدمات برادران ما را به درگاهش قبول فرمايد. اميد است كه توفيقات الهي در اين ترجمه و تفسير همواره قرين آنان باشد».11

شيوه ترجمه و تفسير حاج ابوعلام الدين، بدين گونه است كه نخست آيات قرآن با حروف عربي و سپس آوانويسي آن به خط سيريليك، و آن گاه ترجمه تاجيكي آيه آمده، و در پايان هر آيه، تفسيري كوتاه از آن با بياني ساده درج گرديده است.

از آن جا كه بيشتر مردم با جزء سي‏ام قرآن مجيد سر و كار دارند، تفسير نامبرده، در سال 1999 از همين جزء آغاز شد. سپس در آغاز سال 2002 ميلادي، جلد پنجم آن، يعني جزء احقاف منتشر گرديد. اين ترجمه و تفسير در طول سه سال تكميل شد و به صورتي زيبا تنظيم يافت.

نويسنده پيشگفتارِ آن درباره اين ترجمه مي‏گويد: «مؤلف ترجمه و تفسير مذكور، نگارش خود را بهسازي و ويرايش نموده؛ به گونه‏اي كه مورد پسند خوانندگان قرار گرفته است».12

در پايان، اين نكته را بايد يادآور شويم كه اين ترجمه و ترجمه‏هاي ديگر تاجيكي كه اجمالاً به معرفي آنها پرداختيم، نقد و بررسي ويژه‏اي را مي‏طلبند. در سايه اين نقد و بررسي‏هاست كه نقاط قوت و ضعف هر يك از اين ترجمه‏ها روشن مي‏شود، زيرا بي‏ترديد، ترجمه‏ها و تفسيرهاي تاجيكي، از كاستي‏ها و نارسايي‏ها به دور نيستند. اين نكته را نيز نبايد از ياد برد كه ترجمه‏هاي تاجيكي از آغاز تا كنون به صورت تحت اللفظي انجام شده‏اند، ولي آنچه مهم است اين است كه در تاجيكستان حركتي چشمگير در كار قرآن پژوهي آغاز شده و آينده آن بسيار اميد بخش است.

1. رك: فهرست نسخ خطي قرآن مترجم كتابخانه آستان قدس رضوي، محمدآصف فكرت، مشهد، 1363.

2. مجله علم و حيات، شماره 3، ص 22، سال 1990.

3. همان.

4. همان، شماره 7، ص 26، سال 1990.

5. قرآن مجيد، ترجمه شاه وليّ اللّه‏ دهلوي، پاكستان، كراچي، ص 26.

6. ترجمان وحي، سال چهارم، شماره 1 (شهريور 1379)، شماره پياپي 7، ص 99.

7. قرآن مجيد، ترجمه عبدالمحمد آيتي، نشر زمان، تهران، 1380.

8. صداي شرق، سال 2000، شماره 12، ص 4.

9. همان، ص 5.

10. هفته نامه ادبيات و صنعت (هنر)، سال 2002، شماره 1-2، ص 8.

11. تفسير آسان بيان، پاره احقاف، خجند، 2002، مقدمه، ص 4.

12. همان، ص 30.